Pages

Total Pageviews

Friday, November 18, 2011

अमेरिकेतील आजी-आजोबांची कहाणी. भाग -२

तो शनिवार होता. पण नेहमीच्या शानिवारांसारखा नव्हता. जास्त लोकं राहायला नव्हते आले त्या वीकेंडला आणि त्यामुळे 'check - out ' साठी फार कमी जण येत होते. त्यामुळे मी नाश्ताच्या जागी जाऊन आजी-आजोबांशी गप्पा मारायचे ठरवले. 'ते इथे जवळच राहतात' हे कुतूहल तर होतेच! " आज शेवटी काय ती बातमी मिळाली". गंभीर चेहरा करीत पॉल म्हणाला. " सरकारी कमिटीने ठरवले आहे की ते आमचे पेन्शन कापणार आहेत. नक्की किती कपात आहे ते माहिती नाही. पण होणार आहे हे नक्की!" " अरे बाप रे! हे चांगलं नाही झालं", मी म्हणालो.
" हो! आणि ह्याचा अर्थ आमचं इथे परत येणं होणार नाही. आमची सुट्टी आता कायमची संपली", लिंडा म्हणाली.
"म्हणजे! मी नाही समजलो. तुम्ही कुठे राहता?" ( मला हा प्रश्न असा पण विचारायचा होताच. ही संधी मी सोडली नाही!)
" आम्ही विन्स्टन स्ट्रीट ला राहतो. इकडून एका तासावर आहे. तुमचे मोटेल आमच्यासाठी 'वेकेशन प्लेस' आहे. पण आमचे पेन्शन कापले गेल्यावर आम्हाला इथे येणं अवघड जाणार आहे.  आम्हाला जे पेन्शन मिळते त्यातून घरखर्च चालवणे सोपे   नाही. महिन्याअखेरीस अगदी थोडे डॉलर्स उरतात आमचे.", ती पुढे म्हणाली.
" हे बघ .....अर्धे डॉलर्स तर घर-भाडे भरण्यात जातात. नन्तर आहे इंटरनेट. वीज बील आणि आमचे फोन बील. personal  insurance  आणि  car  insurance  पण खूप आहे", पॉल म्हणाला. " आणि आम्ही फक्त 'organic  food  वर विश्वास ठेवतो. हे 'intensively farmed food ' आम्हाला मानवत नाही. आणि ह्या वयात तर नाहीच नाही. आणि नेमके 'organic food ' हे महाग असते", लिंडाने एका भारतीय स्त्री प्रमाणेच 'जेवणखाण' हा विषय उचलून धरला! " आणि म्हणून खर्च भागवण्यासाठी हा जॉब करतो", पॉलकडे बोट दाखवत ती म्हणाली. मी पॉलकडे  पाहिले तेव्हा तो म्हणाला, " हो. तू आमच्या locality मध्ये ये. तिकडच्या वाल- मार्ट मध्ये मी दिसीन तुला. मी दारात उभा दिसीन तुला. ही सुद्धा काही तास काम करते. पण हिचे गुढघे दुखतात. त्यामुळे जास्त वेळ उभी नाही राहू शकत." आणि त्यादिवशी सकाळी मला त्या वाल-मार्ट प्रकरणाचा उलगडा झाला. हे आजी-आजोबा ह्या वयात अनेक तास का उभे राहतात ह्याची मला कल्पना आली. पुढे पॉल मला म्हणाला की हे सारे 'minimum  wage  jobs ' असतात आणि म्हणून जास्त पैसे देखील त्यांना मिळत नाहीत. पण त्यांचा नाईलाज आहे. जर ते उभे नाही राहिले तर त्यांचा 'कणा' ह्या महागाईमुळे असाच मोडला जाईल!
' त्यामुळे आता ह्या कापलेल्या पेन्शनमुळे आम्हाला वाल-मार्ट मध्ये जास्त तास उभे राहावे लागेल. तरच आम्ही सध्या करतोय तेवढा खर्च करू शकू. पण ते आमच्या वयामुळे शक्य नाही. आणि ह्या एवढ्या मिळकतीवर आम्ही बाहेर तर सुट्टीवर जाऊ शकत नाही. त्यामुळे ह्या तुमच्या मोटेलमध्ये येतो. पण आता हे बंद करावे लागेल. पण तुमचे मोटेल खूप चांगले आहे. आमच्यासारख्या लोकांना स्वस्त दरात तुम्ही राहायला देता. पण तुमच्या देशात तर ज्येष्ठ नागरिकांना काही अडचणी नसतील रे. ते म्हातारपणी त्यांच्या मुलांबरोबरच राहतात ना", पॉल शेवटी म्हणाला.
पॉल आणि लिंडा त्यादिवशी सकाळी 'check  out ' झाले. त्यांची सुट्टी संपली होती. परत त्यांना सुट्टी 'साजरी' करायला मिळेल का? काहीच कल्पना नव्हती. सारे त्या अमेरिकन सरकारच्या एका निर्णयावर अवलंबून होते. पण त्या शनिवारी सकाळी एका गोष्टीचे उत्तर मात्र मिळाले - ' हे लोकं ह्या वयात इथे उभे राहून आपले स्वागत का करतात?' ह्या अनेक तास उभं राहण्यात दड्लेला असतो एक संघर्ष, आयुष्य जाण्याचा. एक संघर्ष, स्वतःच्या मुला-बाळांना  भेटायला डॉलर्स जमवायचा . एक संघर्ष, महिन्याअखेरीस डॉलर्स साठवायचा! ह्या महागाईने जगण्याकडे बघण्याचा दृष्टीकोण बदलून टाकला आहे. जगणं म्हणजे कमावण्याचे आणि खर्च करण्याचे केवळ एक वर्तुळ! हे तारुण्यात समजत नाही, पण म्हातारपणी त्याचे काटे बोचू लागतात.
पॉल म्हणाला की भारतातील ज्येष्ठ हे मुलाच्याच घरी राहत असल्यामुळे त्यांना काळजी करायचे काही कारण नसेल. पण त्या ज्येष्ठ नागरिकांचे काय जे त्यांचे उरलेले आयुष्य एकट्याने घालवत आहेत? हा विचार मात्र शेवटपर्यंत माझी पाठ सोडत नव्हता!

अमेरिकेतील आजी-आजोबांची कहाणी - भाग -१

वॉल-मार्ट - अल्लादिनच्या राक्षसालादेखील लाज वाटेल अशी 'मागाल ते पुरवू' तत्व वापरणारी अमेरिकेतील जागा. जागाच ती! त्याला 'दुकान' वगैरे शब्द वापरले तर त्याच्या भव्यतेचा अपमानच होईल. भल्या मोठ्या आवारात प्रचंड प्रमाणात येथे वस्तू ठेवल्या जातात. आणि हो! अगदी स्वस्त दरात वस्तू प्राप्त होणे ही ह्या जागेची विशेषता आहे. आणि म्हणूनच वस्तूंच्या दर्जेकडे विशेष लक्ष न देता , भारतीय विद्यार्थ्यांचा कल इथेच खरेदी करण्याचा असतो. महिन्याची अगर पंधरा-पंधरा दिवसाची खरेदी इकडून केली जाते. साहजिकच इकडे जाणे नित्याचे असते. आणि असे असूनसुद्धा एका गोष्टीकडे फारसे लक्ष दिले जात नाही. ही गोष्ट म्हणजे दाराशी उभं राहून आपलं स्वागत करणारे आजी-आजोबा. ही कामगिरी फक्त त्यांनाच दिलेली असते असं नाही, परंतु बहुतेकदा  इथे आजी अथवा आजोबाच असतात. ( अमेरिकेत 'ग्राहक-सेवा' ह्या हेतूने काही गोष्टी कटाक्षाने पाळल्या जातात. मोठ्या दुकानांमध्ये ग्राहकाच्या स्वागतासाठी दारात उभं राहणे ही त्यातली एक. भारतातही ह्या गोष्टी आता येत आहेत असं दिसतंय....अर्थात कटाक्षाने हा शब्द मी वापरात नाही!) येणाऱ्या-जाणाऱ्यांना 'वॉल- मार्ट मध्ये आपले स्वागत आहे' वगैरे म्हणायचे, नवीन असलेल्या माणसाला शक्य तितके मोठे स्मितहास्य चेहऱ्यावर ठेवून आत कुठे काय आहे ह्याची ओळख करून देणे, काही अडचण असेल तर त्याची माहिती देणे आणि खरेदी करून घरी परत चाललेल्या लोकांना ' गुडबाय' आणि 'पुन्हा जरूर या' अथवा 'तुमचा दिवस/ तुमची संध्याकाळ/ रात्र  शुभ जावो' असे सांगायचे ही त्यांची कामं असतात. भारतीय विद्यार्थी आणि अमेरिकेतील काम करणारे हे आजी-आजोबा ह्यांची पहिली भेट ही अशी स्वस्त दराच्या 'दारात' होते! त्यावर भारतीय विद्यार्थ्यांच्या प्रतिक्रिया देखील ऐकण्यासारख्या असतात. " च्यायला, हे काय वय आहे काम करायचे? गप घरी जाऊन झोप काढा की," ही एक. दुसरी प्रतिक्रिया अशी की ' अमेरिकेतील लोक हे खूप कष्टाळू आहेत. ह्या वयात देखील काम करतात बघ.....नाहीतर आपले लोक." उगीच आपल्या लोकांना चित्रात खेचले जाते.     
मी मोटेलमध्ये काम करीत असताना मला ज्या अनेक वल्ली भेटल्या त्यातील पॉल आणि लिंडा हे आजी-आजोबांचे जोडपे खूप प्रभावित करून गेले. तसे बरेच ज्येष्ठ नागरिक मोटेलमध्ये यायचे. पण ह्या दोघांची गोष्टच निराळी होती. एकमेकांना घट्ट धरून, उरलेल्या संसाराची गाडी ते चालवत होते. कष्ट करीत होते. आणि आयुष्यात शक्य तितका आनंद मिळवायचा प्रयत्न करीत होते. त्यांच्याशी बोलताना जाणवले की अमेरिकेतील समस्त ज्येष्ठ नागरिकांचे ते जणू  प्रतिनिधित्व करीत होते.
मोटेलमधला सकाळचा नाश्ता हा सर्व पाहुण्यांना न्याहाळायची संधी द्यायचा. तिथल्या जनतेशी कितीतरी विषयांवर माझ्या गप्पा ह्या ठिकाणी झाल्या आहेत. अमेरिकेतील वेगवेगळ्या शहरातून आलेली ही माणसं एकमेकांशी गप्पा मारायची. आणि बऱ्याचदा मला सामावून देखील घ्यायची.  त्यांचा मुख्य विषय असायचा 'तापमान'. सदैव जाणारी वीज, आज फक्त सकाळीच पाणी येईल अथवा 'च्यायला, किती खड्डे आहेत रस्त्यात' असले विषय नाहीत! त्यामुळे उत्तरेकडली मंडळी " टेक्सास मध्ये किती उकडतं हो तुमच्या", असे शेरे मारायची. तापमान झाले की विषय यायचा राजकारणाचा. हे दोन्ही विषय चघळायला मिळो म्हणून आम्ही नाशत्याच्या ठिकाणी टी.व्ही चालू ठेवायचो.  वास्तविक माझी रात्रपाळी. पहाटे ४ ते ६ ही वेळ अत्यंत कंटाळवाणी आणि झोपेला जवळ येऊ न देण्याच्या प्रयत्नात जायची. पण एकदा ६ वाजता नाश्ता सुरु झाला आणि मंडळी जमू लागली की सारी झोप उडून जायची आणि आम्ही गप्पा मारायला तयार! ह्या गप्पा माझी 'शिफ्ट' सकाळी ८ वाजता संपेपर्यंत चालायच्या. मला ती जागा अजूनही अगदी स्वच्छ आठवते!
खूप लवकर उठून नाश्ता करायला येणारी मंडळी सहसा एकटीच असायची. त्यांच्या बरोबर जास्त गप्पा होत असत. पॉल आणि लिंडा हे असेच लवकर उठणारे होते. लिंडा सुरुवात करायची आणि पॉल तिला २०-२५ मिनिटांनी जॉईन होत असे. हे दोघे बऱ्याचदा  मोटेलमध्ये राहायला यायचे. त्यामुळे आमची बऱ्यापैकी ओळख झाली होती. पण एकदा असेच ते ३ दिवस सलग आले होते. तेव्हा झालेल्या गप्पा काय ते प्रभावित करून गेल्या. " आम्ही ज्येष्ठ नागरिक आहोत. आमचा दिवस नेहमी लवकर सुरु होतो", बरोबर ६ वाजता टेबलवर येत लिंडा म्हणाली. मी टी.व्ही सुरु करून दिला आणि लिंडाने मला स्थानिक बातम्या लावायला सांगितल्या.
"नाही नाही, आम्ही आज राष्ट्रीय बातम्या बघणार आहोत", मागून तेवढ्यात पॉल आला. पॉलने आल्या आल्या मला आणि त्याच्या बायकोला (देखील!) 'गुड मॉर्निंग' विश केले. " आज सी. एन .एन  वर एक महत्वाचा मुद्दा चर्चेत येणार आहे. ज्येष्ठ नागरिकांच्या पेन्शन बद्दल होणार आहे चर्चा", पॉल मला सांगत होता. " जसं की आपल्याला खूप काही मिळणार आहे", लिंडाने त्याचे वाक्य तोडले. आपल्याला हवे ते बघू न देणाऱ्या पॉलकडे तिने तक्रारीच्या नजरेत पाहिले. नंतर दोघांच्या हसण्यात मी २-३ सेकंद समाविष्ट झालो आणि परत 'डेस्क' वर निघून आलो. पण त्यादिवशी फार कमी लोकं मोटेलमध्ये आली होती आणि म्हणून मी परत ह्या आजी-आजोबांशी गप्पा मारायला आलो. राष्ट्रीय बातम्या सुरु होत्या पण अजून पेन्शनची एकही बातमी आली नव्हती. " ह्या राजकारणी लोकांनी परत एकदा हा मुद्दा पुढे ढकलला आहे", मी काहीही बोलायच्या आत पॉलने मला संभाषणात ओढून घेतले. सातासमुद्रापार सामान्य माणसं जशी एक तसे राजकारणीसुद्धा एक आहेत ह्या गोष्टीचा मला उलगडा झाला तेवढ्यात! "तुमच्या देशात पेन्शनचा प्रॉब्लेम आहे का? तू भारताचा ना?" पॉलच्या  ह्या प्रश्नाने मी एकदम भानावर आलो.  खरं सांगायचं तर मला ह्याबद्दल काहीच माहिती नव्हते. मला पेन्शन हे सरकारी अधिकाऱ्यांना मिळते एवढेच माहिती होते. काही काही बँका पेन्शन देतात असेही ऐकले होते. आणि सरकारी कर्मचारी नसतात त्यांना प्रोविडेंत फंड असतो एवढे थोडे ज्ञान! " अरे वा! तुमचा देश कामगारांची खूप काळजी घेतो असं दिसतंय." आता ह्या उद्गाराचे मी काय उत्तर देणार? " तुझे आजी-आजोबा कसे काय सांभाळतात त्यांचे पेन्शन?"  " माझे आजोबा एका सरकारी ट्रान्सपोर्ट कंपनीत कामाला होते. पण त्यांना पेन्शन नव्हते. माझी आजी हाउस-वाइफ' होती. म्हणून तिला सुद्धा पेन्शन नाही", मी उत्तरलो. " बाप रे! मग ते त्यांच्या घराचे भाडे कसे भरतात?" पॉलने अमेरिकन वस्तुस्थिती डोळ्यासमोर ठेवून प्रश्न केला होता.  "त्यांना भाडे भरावे लागत नाही! ते आमच्या बरोबर राहतात", मी म्हणालो.  " मग तुझ्या आई-वडिलांना सर्वांचा खर्च करायला कसा काय जमतो? भारत खूप स्वस्त देश आहे की! किती लोकं आहात तुम्ही घरी?" मी आमच्या परिवाराबद्दल सांगितल्यावर पॉलचा विश्वासच बसेना. लिंडा आमचा संवाद ऐकत होती. ती मध्येच म्हणाली, " आमचा मोठा मुलगा नॉर्थ डाकोटा मध्ये असतो आणि धाकटा ओरेगोनला. आम्हाला एक मुलगी आहे जी डेनवरला राहते. ३ वर्ष झाली आम्ही त्यांना बघितले नाही."  हे मी अमेरिकन लोकांबद्दल बऱ्याचदा बघितले होते. त्यांना बरेच काही सांगायचे असते. वास्तविक आमचा विषय घरखर्च हा होता. पण लिंडा मधील 'आई' आता बोलत होती. तिला तिच्या मुलांची होत असलेली आठवण तिच्या चेहऱ्यावर स्पष्ट दिसून येत होती.
"मग तुम्ही जाता का त्यांच्याकडे?" कॉफी बनवता बनवता मी विचारले.
" नाही रे! मनी इस अ बिग प्रॉब्लेम! आमची मुलं आधी यायची. पण आमची नातवंड आता मोठी झाली आहेत. त्यांचे स्वतःचे वेकेशन प्रोग्राम असतात."  तेवढ्यात माझ्या बॉसचा फोन आला आणि मला एक तास आधी निघायचे आहे असे त्याने सांगितले.  सकाळी जाता जाता दोघांना सांगून गेलो. त्यांच्या पेन्शनची बातमी काही आली नव्हती!
त्या रात्री परत मीच येणार होतो शिफ्टवर. त्यामुळे घरी जाऊन लगेच झोपलो. आणि संध्याकाळी ७ च्या सुमारास बस पकडून स्वारी ९ च्या दरम्यान मोटेलमध्ये हजर! माझा 'manager ' वरतीच राहायचा. मी एवढ्या लांबून कामाला येतो म्हणून प्रत्येक शिफ्टला माझ्यासाठी रात्री जेवायला वेगळं ताट राखून बनवून ठेवायचा. त्या एकट्याने काढलेल्या रात्रपाळीत ह्या जेवणाची चव खूप काही देऊन जायची! तिथे खाल्लेल्या त्या घरगुती, गुजराती जेवणाची चव अजूनही माझ्या लक्षात आहे! "पॉल आणि लिंडा आहेत त्यांना हवं-नको ते बघ रे.....ते आपले ठरलेले गिऱ्हायिक आहेत", डाळढोकळी हातात देत 'manager ' मला म्हणाला. "हो. मी बऱ्याच वेळेला पाहिले आहे त्यांना", मी म्हणालो. " एक वर्षापासून येत आहेत. इथे जवळच राहतात. एका तासावर घर आहे. असेच मधून मधून येतात." मी मनात विचार करू लागलो. एक तास! मग मोटेलमध्ये कशाला येतात? काय माहिती, असतील एकेकाचे वेळ घालवायचे उद्योग! पण माझ्या मनातील 'rational ' बाजू मला सांगत होती - 'काहीतरी कारण नक्कीच असणार'.
मी खाऊ लागलो तेवढ्यात लिंडाचा आवाज आला. " आम्हाला ५.३० वाजता चा 'wake - up call ' मिळेल काय?  " जरूर मिळेल!" मी हसत हसत उत्तरलो.  " पॉल अंघोळ करतोय. आम्ही पिझ्झा मागवला आहे त्यामुळे जेवायचं सगळं तयार आहे. मी सहज एक चक्कर मारायला खाली आले. थोडी ताजी हवा खाते."
" हो! आज वेदर खूप छान आहे ना", मी उद्गारलो.  तेवढ्यात हा विषय डावलून लिंडाने स्वतःच बोलायला सुरुवात केली. " आज माझ्या मोठ्या मुलाचा फोन आला होता. माझा नातू शाळेचा बेसबॉल टीम मध्ये सिलेक्ट झाला. तो चांगलाच खेळतो."
" वा! छानच," मी दाद देऊन मोकळा झालो. ती पुढे म्हणाली, " हो ना! माझी नात...म्हणजे माझ्या धाकट्या मुलाची मुलगी चांगली गाते. तिच्या शाळेच्या 'कोईर' मध्ये असते. चार वर्षांपूर्वी ते आमच्याकडे आले होते. तेव्हा रोज रात्री जेवल्यानंतर ती गायची आणि मगच आम्ही झोपायला जायचो. खूपच सुंदर!" मला उगीचच आमच्या घरातील जेवणानंतरची मैफल आठवली. मामाकडे बऱ्याच वेळेला माझे पेटी वादन आणि माझ्या भावाचे तबला वादन झालेले आहे! जेवणानंतर होणाऱ्या मैफलींची परंपरा सातासमुद्रापारसुद्धा आहे ह्या गोष्टीची मला मजा वाटली! " माझ्या मुलीचा मुलगा देखील बेसबॉल मध्ये रस घेतो. आमच्या फेमिलीमध्ये सर्वच लोकं तसे talented  आहेत.....अरे .....सॉरी, सॉरी, मी बघितलेच नाही. तू जेवण करतोयस ना. असो, मी जाते. ५.३० विसरू नकोस", तिने माझे डाळढोकळीचे ताट बघितले होते. बाकी, लिंडा ही एका भारतीय आजीसारखीच होती. हसतमुख चेहरा, किंचित वाकलेला कणा, सोनेरी आणि पांढरे मिश्रित केस, चेहऱ्यावर सुरकुत्या आणि स्वतःच्या नातवांचे अखंड वाहणारे कौतुक! तिला त्यांची सर्वांची वारंवार होणारी आठवण तिच्या बोलण्यातून स्पष्ट दिसून यायची.
"गुड मॉर्निंग!" बरोबर सकाळी ६ वाजता लिंडाचा परिचित सूर कानी पडला. ती आज एकटी नव्हती. पॉलसुद्धा लवकर उठून तिच्याबरोबर आला होता. " आज आम्हाला राष्ट्रीय बातम्या हव्या आहेत परत! आज पेन्शन वर निर्णय होणार आहे असं कळलंय", पॉल मला म्हणाला. " All is  yours ", म्हणत मी डेस्क वर आलो.                   

Sunday, November 13, 2011

बांग्लादेशचे प्राध्यापक डॉ. बरुण चौधरी

आपल्याकडे गुरूची किंवा शिक्षकाची तुलना ब्रह्मा, विष्णू , महेश ह्यांच्याशी जरी केली असली तरीही त्यावर विश्वास बसेल असे फार थोडे गुरु माझ्या नशीबात आले आहेत. खरं सांगायचं तर, शाळेत आणि नंतर कॉलेज मध्ये माझे मार्क हे पी चिदंबरम ह्यांच्या बजेट सारखे असायचे! एका विषयात जास्त मार्क मिळाले की दुसऱ्या विषयात कमी मिळून त्याची भरपाई होयची. एकूण काय, तर मार्कांच्या बाबतीत आम्ही मध्यमवर्गीय - खूप जास्त नाही आणि खूप कमी देखील नाही! आणि त्यामुळेच मध्यमवर्गीय लोकांसारखे आम्ही दुर्लक्षित! कधी कौतुक नाही आणि कधी निंदा देखील नाही. कौतुक व्हावं असं आम्ही काही करत नव्हतो असं नाही. पण ते 'मार्कांच्या पलीकडले' असल्यामुळे त्याची विशेष दाखल कधी घेतली गेली नाही. तरीही गुरुबद्दलची प्रार्थना मात्र न चुकता आमच्याकडून म्हणवून घेत असत. आणि मुलांची काळजी घेणारा गुरु हा फक्त 'व्यक्ती आणि वल्ली' ह्या पुस्तकात 'चितळे मास्तर' नावाने आहे असेच मी इतके दिवस समजत होतो.
  पण २००९ साली अमेरिकेच्या ह्युस्टन शहरी शिकत असताना डॉ. बरुण ह्यांनी ह्या समजुतीला तडा दिला. मी ह्युस्टनच्या त्या विद्यापीठात फक्त चार महिने होतो. पण त्या चार महिन्यात डॉ. चौधरी ह्यांच्यातील संवेदनशील शिक्षकाचे पुरेपूर दर्शन झाले. डॉ.चौधरींशी माझा अप्रत्यक्ष परिचय त्या विद्यापीठातील दुसरे प्राध्यापक डॉ. रशीद ह्यांनी करून दिला. डॉ. रशीद हे माझ्याशी अनेक वेळेला गप्पा मारायचे. आणि त्याचे कारण देखील तसेच होते. एका लेक्चर मध्ये त्यांनी आम्हाला प्रश्न केला -
Who is the poet who wrote the national anthem of two  countries ?
 ह्या प्रश्नाचे उत्तर कुणालाच आले नाही. त्याचे उत्तर त्यांनी सांगितले - रवींद्रनाथ टगोर. भारत आणि बांग्लादेश ह्या देशांचे राष्ट्रगीत ह्या व्यक्तीने लिहिले म्हणे. पुढे ते म्हणाले टागोर हे बांग्लादेशी होते. त्यावर मात्र मला रहावले नाही. " टागोर १९४३ साली वारले आणि तुमचा देश १९७१ साली निर्माण झाला ", असे मी बोलून दाखवले. वर्गातील मोजकेच अमेरिकन विद्यार्थी हसू लागले. भारतीय विद्यार्थी मात्र मला गप्पं बसायला सांगू लागले. ' जाऊ दे न .....कशाला बोलतोस.' हा त्यांचा पवित्रा! वर्गातील तेलगु, तमिळ, मराठी  अशा
categories असलेल्या मुलांना एकूण 'भारताबद्दल' का असेल आस्था? असो, ह्या प्रसंगाने डॉ. रशीद ह्यांच्या नजरेत मी आलो आणि  त्यांच्याशी अधून -मधून गप्पा होऊ लागल्या. कारण त्यांनी मात्र हे सारे हसत-खेळत स्वीकारले!
विद्यापीठात भरपूर मुलं असल्यामुळे २ नव्या batches  कराव्या लागणार होत्या. आणि ह्या batches  साठी डॉ. चौधरींना नियुक्त करण्यात आले होते. तर डॉ. रशीद ह्यांनी मला त्या batch जॉईन करण्याबद्दल विचारले. डॉ. चौधरी शिकवायला कसे आहेत हे विचारायला मी गेलो होतो ( होय! असे करू शकतो!) भारतात नाही तरी अमेरिकेत तुम्ही शिक्षकाला तपासून घेऊन शकता. खुद्द विवेकानंदांनी त्यांच्या गुरूच्या उशीखाली पैसे ठेवून त्यांची परीक्षा घेतली होती त्या संस्कृतीतला मी! मी देखील चौधरींच्या चांगल्या शिकवण्याबद्दल खात्री करून घेतली आणि त्यांच्या batch मध्ये सहभागी झालो. आता मागे वळून पाहतो तर असे करण्यात शहाणपण होते हेच जाणवते! माझी batch शनिवारची निघाली. दुपारी १ ते संध्याकाळी ५-६ पर्यंत ती चालायची.
डॉ. चौधरी हे बांग्लादेशचे होते. जर मला माझी स्मरणशक्ती साथ देत असेल तर, ते ८० च्या दशकात कधीतरी जपानला गेले. तिकडे त्यांनी 'post - doc '  केले आणि नंतर अमेरिकेत आले. त्यांनी नंतर ह्युस्टनच्या एका प्रतिष्टीत संशोधन संस्थेत स्वतःचे संशोधन सुरु केले. आणि आता देखील तेच करीत आहेत. डॉ. रशीद ह्यांना ते बांग्लादेशला असताना 'senior ' होते आणि म्हणून आमच्या विद्यापीठातील प्राध्यापकाच्या जागेसाठी त्यांची नेमणूक केली गेली.  पहिल्याच क्लास नंतर माझी आणि  त्यांची ओळख झाली. मला चांगले आठवतंय. त्या शनिवारी आमचा प्रयोग लवकर संपला आणि साधारण ५ च्या दरम्यान मी खाली आलो. बाहेर बघतो तर ढग दाटून आले होते. लहर आली आणि मला समजून घेणाऱ्या माझ्या मित्राकडे गेलो....पियानोकडे! आणि ' 'मल्हार' वाजवायला सुरुवात केली. वाजवता वाजवता पहिल्या मजल्यावर नजर गेली - शांतपणे ऐकत डॉ. चौधरी एका बाकावर बसले होते. आणि वादन संपल्यावर खाली आले आणि माझे कौतुक केले.
 " तू फार छान वाजवतोस रे. राग-संगीत होते का?" मी होकार सांगितला. "मला वाटलेच. आणि मला आवडले देखील. कुठला राग होता हा?" मी मल्हार असे उत्तर दिले. आणि पुढे मी स्वतःच म्हणालो, " तुम्ही बंगाली ना...मी तुम्हाला मला आवडणारे बंगाली गाणे वाजवून दाखवतो." ते किंचित हसले आणि मी पियानो वर 'एकला चोलो रे' वाजवले. वाजवून झाल्यावर किंचित भावूक स्वरात ते मला म्हणाल्याचे आठवतंय - " तू तुझ्या देशाशी जोडलेला आहेस. ही फार चांगली गोष्ट आहे रे. देशापासून इतक्या लांब राहताना तुला ह्या 'connection ' चा फायदा होईल. तुला कधी कंटाळा येणार नाही. असेच वाजवत राहा." मला माझ्या वाजवण्याबद्दल जाहीर पाठींबा देणारे डॉ. चौधरी हे पहिलेच...आणि ते सुद्धा पहिल्या भेटीत. आनंद ह्या गोष्टीचा झाला की त्यांनी माझे वादन ऐकून घेतले आणि मगच येऊन शाबासकी दिली. उगीच येता-जाता ऐकून ' छान' वगैरे म्हणाले नाहीत.  ह्यावरून हा माणूस विद्यार्थ्यांमध्ये आपले मन गुंतवणारा आहे असा अंदाज मला त्यादिवशी आला. आणि त्याचा प्रत्ययच आला पुढे.
" We have a talent hear!" पुढच्या आठवड्यातील क्लास मध्ये माझे असे वर्णन केले गेले. माझ्या सर्व वर्गमित्रांसमोर माझे हे असे कौतुक होईल हे मला अगदी अनपेक्षित होते. " मी ह्या मुलाचे वादन मागच्या आठवड्यात ऐकले. तुम्ही पण नंतर जरूर ऐका", असा सल्ला त्यांनी माझ्या वर्गमित्रांना दिला. शिक्षक सांगतो ते एका कानाने ऐकून दुसऱ्याने सोडून द्यायचे असतेच की....त्या सर्वांनी तेच केले! ;)
पण डॉ. चौधरी हे मुलांना समजावण्यात आणि समजून घेण्यात किती वेळ खर्च करू शकतात ह्याचा अनुभव आम्हाला नंतरच्या दिवसात येऊ लागला. शनिवार म्हटलं की अमेरिकेत आनंद-दिवस! मजा करायचा दिवस...आणि आरामही करायचा दिवस. आमचा क्लास संध्याकाळी ५ पर्यंत तरी चाले. कुठला प्रयोग मोठा असला तर कधी कधी ६.३० पर्यंत वेळ जाई. मग कधी कधी त्यांच्या घरून फोन येई. पण चौधरी सर अगदी प्रत्येकाला समजेपर्यंत कॉलज मध्ये थांबायचे. जाता जाता मुलांशी गप्पा मारत घरी जायचे. अगदी २-३ क्लास मध्येच ते आमच्यात असे काही बेमालूम मिसळून गेले की प्राध्यापकाची आणि विद्यार्थ्यांमध्ये असलेली दरी केव्हाच नाहीशी झाली. शुक्रवार असेल तर अमेरिकन लोकं सारे काम लवकर आटपून ४ पर्यंतच घरी पळतात आणि शनिवारी- रविवारी काम करणं तर सोडाच  पण कामाबद्दल बोलत देखील नाहीत. पण इथे हा माणूस सारे काही बाजूला ठेवून आम्हा विद्यार्थ्यांना समजावण्यात धन्यता मानायचा. त्याची काही मुलांमध्ये टिंगल देखील होयची. मला मात्र ह्या सगळ्यात त्यांना विद्यार्थ्यांबद्दल वाटणारी आपुलकीच दिसली. आणि ह्या गोष्टीचा पुढच्या वर्षी अनुभव देखील आला. तो पुढे लिहीनच!
डॉ. चौधरी ह्यांचे स्वतःचे संशोधन असल्यामुळे आम्ही खूप प्रश्न घेऊन त्यांच्याकडे जायचो.अमेरिकेत आलो तर होतो, परंतु पुढे नक्की काय करायचे...'PhD ' करण्यात काय फायदे-तोटे आहेत...संशोधन केल्याने किती पैसे मिळतात वगैरे-वगैरे. त्याची देखील डॉ. चौधरी अगदी शांतपणे उत्तरं द्यायचे. अर्थात ते देखील ह्या स्थितीतून गेले होतेच. मला एकदा सांगितलेले आठवते. " जर तुला संशोधनात करिअर करायचे असेल तर तुला गाणे-वाजवणे जरा दूर लोटावे लागेल. आणि मला वाटते तुला जर वाजवण्यात काही करता आले तर ते तू नक्कीच केले पाहिजेस. अशावेळेस नोकरी शोध आणि तुझ्या आवडी जोपास."
प्राध्यापक असून सुद्धा आवडी जोपासायचे सल्ले देणारा हा माझ्या नजरेतला पहिला माणूस! पण ह्यातूनच त्यांची विद्यार्थ्यांना प्रोत्साहित करण्याची वृत्ती दिसून यायची.  पीएचडी बद्दल असंच एकदा गमतीने ते म्हणाले होते. " पीएचडी दिल्ली के लड्डू की तरह है! खाया तो भी पछताओगे ....नही खाया तो भी पछताओगे!" ;)
"तुम्हाला सर्वांना बांग्लादेश बद्दल काय माहिती आहे?" प्रयोग संपवून घरी जाताना एकदा असंच त्यांनी आम्हाला विचारले. वर्गातील एका अमेरिकन मुलीने बांग्लादेश 'जपानच्या आजू-बाजूला आहे का' असे विचारून उत्तरांना सुरुवात केली! माझ्या वर्गातील इतर काही भारतीय मुला-मुलींनी काही विशेष उत्तरं दिली नाहीत.मी मात्र तेव्हा नुकत्याच चर्चेत आलेल्या 'ग्रामीण बँक' ह्या विषयाबद्दल त्यांना सांगितले. मुहम्मद युनुस ह्या बांग्लादेशी माणसाने काढलेल्या त्या अद्भुत संकल्पनेबद्दल आणि त्यावरून त्याला मिळालेल्या शांतीच्या 'नोबेल' पारितोशिकाबद्दल  डॉ.चौधरी अगदी भरभरून बोलले.  आपल्या बांग्लादेशबद्दल जगात थोडी तरी माहिती आहे ह्या बद्दलचा भाव त्यांच्या चेहऱ्यावर स्पष्ट उमटलेला होता! त्यानंतर विषय 'टागोर' वर आला. आत्ता पर्यंत माझे अनेक बंगाली मित्र झाले आहेत. पण टागोर ह्यांच्याबद्दल जास्त आत्मीयतेने बोलणारे मला त्यांच्यापेक्षा सीमारेषेच्या पलीकडले बांग्लादेशीच जाणवले. टागोर ह्यांनी बंगाली भाषा सोपी कशी केली, गाणी कशी लिहिली, त्यांच्या कविता आणि 'शांतिनिकेतन' हे विषय लगेच आलेच मग! माझ्या बरोबर असलेल्या भारतीय मुलांचे चेहरे कंटाळा दर्शवायला लागले होते. वास्तविक डॉ.चौधरी हे एका भारतीय माणसाबद्दल तर सांगत होते. पण आम्ही आमचे विचार आमच्या 'राज्या'पुरते मर्यादित ठेवले आहेत हेच खरे. ह्याच टागोरांचा फोटो आम्ही १५ ऑगस्टला विद्यापीठातील computer  lab  मधून प्रिंट केला आणि चिकटवला होता. 'विधी-संस्कृती' म्हणतात ना ती ही अशी!  पण डॉ.चौधरींच्या चेहऱ्यावरचा आनंद मी न्याहाळत होतो. आपल्या देशाबद्दल सांगताना त्यांना किती धन्यता वाटत होती. १५ ऑगस्टला भारतीय मुलं विद्यापीठात 'ऐसा देस है मेरा' किंवा तत्सम गाणी ऐकून नुसत्या शिट्या वाजवतात त्या कृत्रिमतेपेक्षा हे नक्कीच पाहण्यासारखे होते! नंतर मी त्यांच्याबरोबर त्यांच्या गाडीपर्यंत चालत आलो आणि एक नवीन विषय सुरु केला. 'भटियाली' नावाचा एक बंगाली लोकसंगीत प्रकार आहे. हा प्रकार नावाडी लोक गातात. त्यांची नाव जेव्हा प्रवाहाबरोबर वाहत जाते तेव्हा हा गानप्रकार गायची पद्धत आहे. विलायत खान आणि निखील बानेर्जी ह्यांनी सतारीवर ह्या धुना वाजवल्या देखील आहेत. ह्या एवढ्या भांडवलावर मी त्यांच्याशी ह्या विषयावर बोलायला गेलो. हेतू एकच. बोलणं व्हावं आणि थोडी वैचारिक देवाण-घेवाण!  पण ह्याबद्दल त्यांना फार माहिती नव्हते. "बांग्लादेश मध्ये काही ठिकाणी हा प्रकार गायला जातो. मी फार नही ऐकले. तुझी कमाल आहे रे! तुला भटियाली देखील माहिती आहे?" त्यांना फार आश्चर्य वाटले. मी त्या एका धुनेच्या भांडवलावर होतो हे मी कशाला सांगतोय! लगेच पियानोकडे आम्ही गेलो आणि त्यांना ती धून वाजवून दाखवली. घरी जाताना माझी पाठ थोपटून गेल्याची आठवण अजून माझ्या मनात आहे! :) नंतर अधून-मधून आमची चर्चा चालू असायची. रबिंद्र
-संगीत, नझरुल- गीती, कधी शास्त्रीय तर कधी टागोर ह्यांची तत्व!
त्यांची कधी आठवण झाली की अजून एक प्रसंग मला आवर्जून आठवतो. त्यांचा कॉम्पुटर बिघडला होता आणि माझ्या मित्राला तो दुरुस्त करता येत होता. त्यामुळे त्यांच्या गाडीतून आम्ही तो आमच्या घरी आणला होता. आणि डॉ.चौधरी त्यादिवशी आमच्या घरी आले होते. आम्ही सारेच नवीन लोक! धड नोकरी पण लागली नव्हती. त्यामुळे आमच्या घरी सोफा, खुर्ची वगैरे तर सोडाच पण साधे चप्पल ठेवायचे कपाट पण नव्हते. तेव्हा फार खजील होऊन मी डॉ.चौधरींची माफी मागितली. घरी आलेल्या माणसाला, ते सुद्धा प्राध्यापकाला, बसायला काही देऊ न शकणे ह्यापेक्षा लाजिरवाणी गोष्ट काय असेल?
" काळजी करू नका! मी तुमच्या स्थितीतून गेलो आहेच की. विद्यार्थी दशेत, ते सुद्धा अशा  देशात खर्च हे जपूनच करावे लागतात. माफी तर मुळीच मागू नका ", त्यांनी आम्हाला धीर दिला. आमच्या त्या घरी वरच्या मजल्यावर जायला जिना होता. त्या जिन्याच्या दुसऱ्या पायरीवर बसून त्यांनी मी केलेली कॉफी प्यायली. एवढेच काय तर माझ्या एका मित्राला थोडे जपानी येत होते त्याच्याशी जपानी भाषेत सुद्धा बोलण्याचा कार्यक्रम झाला. एकूण काय, 'श्रीहरी विदुराघरी पाहुणा' सारखाच हा प्रसंग होता!
विद्यापीठात आम्ही दिवाळी साजरी करणार होतो. अमेरिकेतील प्रत्येक विद्यापीठातील भारतीय मुलं आपल्यापरीने दर वर्षी दिवाळी साजरी करत असतात. ती तशी साजरी करण्याने अमेरिकन लोकांना भारताचे काय दर्शन प्राप्त होते हा परिसंवादाचा विषय आहे म्हणा! ;) त्या वर्षीच्या दिवाळीत मला पियानो वाजवायचा होता. डॉ.चौधरींना माझे वादन ऐकायची खूप उत्सुकता होती पण नेमकं त्यांना कुठे तरी जावं लागलं आणि मी वाजवलेला 'मालकंस' ते ऐकू शकले नाही!
आणि त्या दरम्यान मी एक निर्णय घेतला. मी ह्युस्टन सोडून दुसऱ्या एका शहरी जायचे ठरवले. त्या शहरातील विद्यापीठात मला प्रवेश मिळणे निश्चित झाले होते आणि मी डिसेंबर महिन्यात तिकडे जायचे ठरवले. इकडची शेवटची परीक्षा झाली की मग थोड्या दिवसांनी निघायचे होते. आणि शेवटच्या परीक्षेतील शेवटचा पेपर होता डॉ. चौधरींच्या विषयाचा! पेपर झाला आणि मी डॉ.चौधरींना भेटायला गेलो. " तुला पुढच्या आयुष्यासाठी शुभेच्छा! तुला तुझ्या करिअर संबंधीच्या प्रश्नांची उत्तरं लवकर मिळो आणि तुला तुझ्या आयुष्याचा रस्ता व्यवस्थित सापडो! एक गोष्ट आहे पण.....आम्ही तुझा पियानो मिस करू रे!"  शेवटचे वाक्य ऐकून माझे मन भरून आले! माझ्या छोट्याश्या वाजवण्याने केवढ्या मोलाची प्रतिक्रिया ऐकायला मिळत होती मला. अगदी अनपेक्षित होते हे!  मला ज्या थोड्या लोकांनी पियानोद्वारा समजून घेण्याचा प्रयत्न केला त्यात डॉ. चौधरींना मी प्रथम स्थान नक्कीच देईन. आणि नंतर डॉ. चौधरींनी स्वतः माझ्या बरोबर फोटो काढून घेण्याची इच्छा व्यक्त केली. मी, माझा एक मित्र आणि त्यांचा असा एक फोटो अजून माझ्याकडे आहे. त्यांना नंतर मी e -mail करून पाठवला देखील. एक शिक्षक स्वतः विद्यार्थ्याबरोबर फोटो काढून घेण्याची इच्छा व्यक्त करतोय....आपण कुठेतरी डॉ. चौधरींच्या मनात थोडी जागा मिळवू शकलो ह्या आनंदातच त्या दिवशी मी घरी गेलो. ' keep in touch ' त्यांनी मला सांगितले होते.
आणि अचानक २०१० सालच्या दिवाळीत, म्हणजे बरोबर एक वर्षाने ह्युस्टनची वारी करण्याचे  निश्चित झाले. निमित्त होते 'झाकीर हुसैन' च्या तबल्याच्या कार्यक्रमाचे. माझा एकदम जवळचा मित्र ह्युस्टनच्या विद्यापीठातील भारतीय विद्यार्थी संघटनेचा ( राजकीय नव्हे!) अध्यक्ष झाला होता आणि दिवाळी साजरी करण्याची जबाबदारी त्यावर होती. त्याने मला पियानो वाजवण्याची गळ घातली आणि केवळ त्याने सांगितल्यामुळे मी मान्य देखील केले. डॉ. चौधरी येणार होते. दुर्दैव असे की त्यांना यायला उशीर झाला आणि मी वाजवलेला पियानो त्यांना ऐकायला मिळाला नाहीच! पण आल्या आल्या थेट माझ्याच शेजारी बसले आणि जणू काय दोन मित्र वर्षभरानंतर भेटत आहेत अशा थाटात माझ्याशी गप्पा मारल्या! माझे वादन हुकल्यामुळे त्यांना प्रचंड हळहळ वाटत होती. मी झाकीरच्या कार्यक्रमासाठी इतक्या लांबून आलो ह्याबद्दल पहिले माझे कौतुक केले. नंतर बऱ्याच विषयांवर बोलणे झाले. त्यांना अलीअक्बर खान ह्यांच्या सरोद वादनाच्या रेकॉर्ड्स हव्या होत्या. आणि अलीअक्बर खान ह्यांच्या  बरोबर आशा भोसले ह्यांनी गायलेल्या शास्त्रीय चीजा सुद्धा! मी उद्या माझ्या मित्राबरोबर पाठवून देतो असे काबुल केले. नंतर आमच्या batch मधल्या साऱ्या मुलांना त्यांनी एकत्र बोलावलं आणि आमच्या सर्वांबरोबर जेवण केलं. आणि विशेष म्हणजे फोटो देखील काढून घेतला.
 " आज माझे सारे विद्यार्थी एकत्र दिसत आहेत. किती आनंद वाटत आहे मला ", असे देखील सांगितले. आठवड्यातून एकदाच आमचा क्लास असायचा. पण त्यातसुद्धा हा माणूस विद्यार्थ्यांशी किती एकरूप झाला होता. मग ते विद्यार्थी एका वर्षानंतर भेटले होते तरीसुद्धा! तुझे पियानो वादन एकदा नीट ऐकीन असे सांगितले आणि ते घरी गेले. जाता जाता मी त्यांच्या पायावर डोके ठेवून त्यांचा आशीर्वाद घेतला.
एका वर्षानंतर ह्युस्टनला आलो होतो. माझ्या ह्युस्टनच्या मित्र परिवारात खूप बदल झाला होता. २-३ लोकं सोडले ( ज्यांनी मला अगदी घरच्या सारखे वागवले ) तर  सारे आपापल्या कामात गर्क होते. काहींना भेटायची गरज वाटली नाही तर ज्या मित्राच्या घरी मी उतरलो होतो तो मला एकटे टाकून बाहेर जेवायला गेला. तर काहींना मी परत जाताना ५ मिनिटे मला दर्शन देण्यात धन्यता वाटली. एकूण सर्वांचा स्वभाव बदलला होता. माझ्याच वयाची ही मुलं माझ्यशी असे का वागत होती मला कळत नव्हतं! फक्त एक स्वभाव बदलला नव्ह्ता. तो म्हणजे डॉ.चौधरींचा! कदाचित त्यात 'स्व' चा अभाव होता म्हणून!

Thursday, November 10, 2011

Life as a Train Journey!

Picked HE has me
from the crowded monotonous
and placed me
at the window seat!

Placed me there
to see those stations,
in a train journey
called LIFE

A journey beyond a degree
also beyond a job
a journey beyond a car
so beyond that herd!

The first station arrived
was named 'truth'
 people on it sparse
was the real ruth!

Then arrived a station
had it a pyramid;
the top winning the game
'exploitation' was its name!

'Faith' was the next
with most of the people blind;
Godfathers did they search
but not making a grind!

Then came a junction
common to all streams!
'Hunger' was its name
not known by the 'cream'.
Here were the people dense
with the only zeal;
save those little pennies
for a square meal.

Sudden was the train
to make a full stop.
Pulled most of them the chain
for the station was 'fame'.
Made they all
a mad mad rush;
for everyone wanted,
to get down here! 

Saw I then,
a mad mad rush!
Not in the train though
but the next station.
Stared all the people
towards our 'train';
'Tears' was the station
of people in pain!
People in the train though
gave just this sigh;
for no one did wipe,
the tear in their eye!

Approached the train,
the end of the journey;
Looked I around
to find a few with me!
They were the ones,
who appreciated the art,
shook their leg, and
bowed before the great!
Share was the aim
in that great human chain;
also wiped did they the tear,
of the humans in pain!
'Joy was the station,
joy was the station!

I wanna go there,
I pleaded God.
But the journey he said
is through roughs and odd!

Spend some time, HE said
on the station 'truth';
never get down the next
and be who lack the 'ruth'!
Look at the station 'Faith'
with your eyes open;
grind your life,
and find me among 'them'
in the station 'Hunger' next!

Skip 'Fame', instead
get down at 'Pain'!
Give for them an ear,
for that would be your gain!

Sudden you would find,
on the last station 'joy'!
Around you the seers,
you tall among your peers!





Saturday, November 5, 2011

अमेरिकन मुलांना दिलेले भारतीय संगीताचे धडे


  समूहात राहून एका ठराविक साच्यात आयुष्य जगायचे हा माझा स्वभाव नाही. एकतर आपण स्वतःचे व्यक्तिमत्व विसरून जातो आणि दुसरं म्हणजे आपला वैयक्तिक  विकास काहीच होत नाही. अमेरिकेत बऱ्याच भारतीय विद्यार्थ्यांचे असेच काहीतरी असते. सोमवार ते शुक्रवार विद्यापीठात काम केले की वीकेंडला पार्टी करायची. फार-फार तर पब्स आणि डिस्को मध्ये जाऊन यायचे आणि उरलेला वेळ आपण जाऊ  ती जागा न पाहता त्या जागेत स्वतःचे हवे तेवढे फोटो काढून फेसबुकवर टाकायचे! ;) पब्स आणि डिस्को किव्हा पार्टी करणे ह्याला माझा विरोध अजिबात नाही. आणि का असावा? त्यातसुद्धा एक वेगळीच मजा असते! पण सारख्या ह्याच गोष्टी करून त्यात धन्यता मानण्यात काहीही अर्थ नाही.
हे 'असले' विचार असल्यामुळे मी समूहात राहून सुद्धा माझे स्वतःचे एक अस्तित्व टिकवून ठेवण्याच्या प्रयत्नात होतो. आणि त्यात बऱ्यापैकी यश देखील आले. मी जिथे जातो तिथल्या सामान्य माणसाशी बोलण्यात मला खूप आनंद मिळतो. एकतर त्या जागेची जीवनपद्धती समजते आणि दुसरे म्हणजे 'माणूस' ह्या प्राण्यातले बरेच समान धागे सापडतात. दुसरी मला एक अतिप्रिय असलेली गोष्ट म्हणजे संगीत. ह्या जगात किती भाषा आहेत मला माहिती नाही. परंतु 'सात सुरांची भाषा' अखंड जगात एक असो  हाच केवढा मोठा चमत्कार आहे! सामान्य माणसाशी बोलायच्या माझ्या स्वभावामुळे अनेक वल्ली मला भेटल्या. त्यातील काहींबद्दल मी लिहिण्याचा प्रयत्न देखील केला आहे. आणि अजून बऱ्याच लोकांचे चित्रण करणे बाकी आहे.  ( पहा : http://relatingtheunrelated.blogspot.com ) संगीताबद्दल मी हेच म्हणीन! अनेक अनुभव आले .....त्यातील एक अनुभव आपल्याला सांगावासा वाटतो. भारतीय संगीतासाठी काहीतरी करावे ही इच्छा अमेरिकेत पाउल ठेवले त्यादिवशीपासून होतीच. पण मी ह्युस्टन ह्या शहरी असताना तिथल्या विद्यापीठात संगीत विभाग नव्हता. एक पियानो ठेवलेला असायचा. मी अनेक तास तो वाजवत बसायचो. एक 'उत्कृष्ट वादक' इथपासून ते 'एक विक्षिप्त माणूस' इथपर्यंत माझी ख्याती तेथील भारतीय विद्यार्थ्यांमध्ये पसरली होती! पण काही कारणांसाठी मी विद्यापीठ बदलले आणि ' san  antonio ' ह्या शहरी बस्तान बसवले. तेथील विद्यापीठात मात्र संगीत विभाग होता! 
   मी विद्यापीठाच्या 'बुक- स्टोर' मध्ये काम करताना जॉर्ज नावाचा माझा एक मित्र झाला होता. माझे नशीब इतके थोर की तो संगीत शिकणारा विद्यार्थी निघाला. त्यालाच मी गळ घातली....माझी तुमच्या प्रोफेसरांशी भेट घालून दे ना! तोसुद्धा लगेच तयार झाला! आणि एके दिवशी आम्ही आमची वेळ जमवली आणि तो मला संगीत विभागात घेऊन गेला. त्या इमारतीत शिरल्याक्षणी मी जे पाहिले ते  मी अजून विसरू शकत नाही! कुणी गिटार वाजवतंय, कुणी जिन्यात बसून संगीताच्या चर्चेत गर्क आहे, कुणी फ्ल्यूटचा रियाझ करतोय. पुढे चालत गेलो तर एक मुलगी मुक्तकंठाने गात होती! बाहेरचे जग आणि आतले हे संगीताचा अभ्यास करणारे जग.....किती फरक! वास्तविक हे सारे त्यांना काही नवीन नाही....संगीताचा विभाग म्हणजे संगीताचाच अभ्यास झाला पाहिजे ना! परंतु, माझ्या देशातील पुस्तकांना वाहिलेले विद्यापीठ इतके दिवस मनात. डोक्यात 'आपलेच संगीत श्रेष्ठ' अशी समजूत करून ठेवलेले आपल्याकडचे प्राध्यापक मुलांना सुरांच्या 'विहिरीत' पोहायला लावतात! आणि मग जेव्हा त्या पोराला सागरात पोहायची वेळ येते तेव्हा त्याला तेथील मुक्ततेचे असे नवल वाटते! असो, आपण जीवनात 'खुलेपण' केव्हा आणू हा वेगळा विषय झाला! 
 " How can I help you ?" चेहऱ्यावर नैसर्गिक हास्य आणून तिथल्या 'receptionist ' ने आम्हाला विचारले. पुढचे काम जॉर्जने केले. " हा माझा मित्र आशय. हा संगीत विभागाचा विद्यार्थी नाही. परंतु हा त्याच्या देशात, म्हणजे भारतात शास्त्रीय संगीत वाजवतो आणि ह्याला आपल्या विभागासाठी काहीतरी करायचे आहे. ह्याला काही मदत मिळू शकेल का?" " व्ह्य नॉट!" ती उद्गारली. " आम्ही आमच्या विभागात नेहमी काहीतरी नवीन विचार आणण्याचा प्रयत्न करीत असतो. तू जर तुझ्याकडचे ज्ञान  देणार असशील तर आम्हाला आनंदच आहे. थांब मी तुला डॉ. ब्रील चा e -mail  देते. ते 'world  music ' शिकवतात. ते तुला नक्कीच मदत करतील."  आणि दोन वाक्यात माझे काम झाले. पुढे ब्रील साहेबांना e - mail  केलं आणि त्यांचे ही लगेच उत्तर आले. मला एका बुधवारी दुपारी १ ला भेटायला बोलावले. त्यंच्या ऑफिस चे वातावरण सुद्धा विलक्षण! मंद प्रकाश पसरलेला. टेबलवर काही मोजकेच कागद. ( सहीसाठी तंगवून न ठेवण्याचे लक्षण! ;) ) आणि वातावरणाला साजेसे संगीत! अमेरिकन लोकं मेहनती अश्यामुळे असतील कदाचित.....अश्या वातावरणात काम करायला कुणाला नाही आवडणार! " ये, बस...", दाढीदीक्षित डॉ. ब्रील म्हणाले. मी माझी ओळख करून  दिली. "मी भारतातून बायो शिकायला जरी आलो असलो तरी ते माझ्या मिळकतीसाठी....माझ्या  आयुष्यात अव्वल स्थान हे संगीतालाच आहे." त्यांना माझे म्हणणे पटले. " तू असं कर... आमच्या वर्गात नवेंबर महिन्यात आम्ही भारतीय संगीत शिकवणार आहोत. एक अक्खा आठवडा आहे. सोमवारी, बुधवारी आणि शुक्रवारी माझे क्लासेस होतात. तर तू बुधवारी लेक्चर दे. एवढंच काय, तू आमच्या वर्गात इतर वेळेला पण येऊ शकतोस...मुलांशी गप्पा मारू शकतोस. आम्ही एक रेकॉर्ड ऐकतो आणि नंतर त्यावर चर्चा करतो.....तू काहीतरी वाजव आणि आपण त्याच्यावर चर्चा करू!" हे सगळे मला अनपेक्षित होते. पहिल्याच भेटीत हा एवढा प्रतिसाद! ' बघूया.... काहीतरी करू....जमवुया...." ही भाषाच नाही कुठे. कुठला मी भारतातून आलेला मुलगा....आणि कुठले हे प्रोफेसर. पण अमेरिकेत ' talent ' ला कदर आहे ती अशी! नंतर मी त्यांच्यापुढे  विद्यापीठात एक 'म्युसिक क्लब' काढायचा प्रस्ताव मांडला. त्याला देखील " अरे तू फक्त प्रस्ताव घेऊन ये....मी लेगच सही देतो", असे आश्वासन दिले! 
पुढचे काही दिवस मी हवेत होतो! आपल्याला आपल्या आवडत्या क्षेत्रात काहीतरी करायला मिळतंय हा आनंद माझ्या मनात संचारला होता. आणि मी काय पेश करायचे हा विचार करू लागलो.
आणि तो दिवस उजाडला. त्या दिवसाआधी शनिवारी मी ह्युस्टनला उस्ताद झाकीर हुसैन ह्यांचा तबला ऐकला होता आणि त्यांच्याबरोबर फोटो देखील काढला होता. त्यामुळे कदाचित, आत्मविश्वास दुप्पट होता आणि एकदम अनोळखी लोकांसमोर कसे बोलावे ह्याचे दडपण वाटत नव्हते. खुद्द झाकीर ने अमेरिकेत घेतलेल्या workshops  आणि दिलेले interviews मी त्यादिवसात पाहून घेतले. आणि ह्या अमेरिकन लोकांसमोर कसे बोलायचे ह्याचा अंदाज मनात करून घेतला. आणि बरोबर २ वाजता लेक्चर द्यायला पोचलो. डॉ ब्रीलने माझी ओळख करून दिली. " सोमवारी आपण भारतीय संगीताबद्दल ओळख करून घेतली. आज आपल्याकडे भारतातून इकडे शिकायला आलेला एक मुलगा आहे. त्याचे नाव आशय. तो आपल्याला पियानोवर वाजवून दाखवेल आणि नंतर अजून आपली थोडी ओळख वाढवेल." सर्व मुलांनी माझे टाळ्या वाजवून स्वागत केले. आणि मी पियानो वाजवायला सुरुवात केली.
" आमच्या संगीतात आम्ही काही ठराविक सूर वापरून राग मांडतो. त्याच्या पलीकडे कुठले सूर वापरले तर ती एक घोर चूक मानली जाते. हे म्हणजे ५-६ रंगांनीच चित्र रंगवल्या सारखे आहे. सुरुवातीला मर्यादा वाटतात पण एकदा बढत करायला घेतली तर त्याच्यासारखी मजा नाही", मी सांगू लागलो. पहिल्या रांगेत बसलेल्या २-३ मुली अगदी आश्चर्याने ऐकत होत्या. त्यांच्यासाठी हे अगदीच नवीन होते. आणि मी 'राग शुद्ध सारंग' सुरु केला. सुरुवातीला हळुवार लयीत सूर छेडले, व नंतर हळू हळू लय वाढवीत गेलो. नोम-तोम चे आलाप झाले, छोट्या ताना झाल्या आणि वादन संपवलं तेव्हा २० मिनिटे उलटून गेली होती! टाळ्यांचा कडकडाट झाला. एवढ्या उत्साहाने भारतातसुद्धा कुणी टाळ्या वाजवल्या नव्हत्या.....तो क्षण काही औरच होता! :) आणि मी उठलो आणि व्यासपीठावर जाऊन पोचलो. आता मला लेक्चर सुरु करायचे होते. 
 सुरुवातीला शेहनाईचा विडीओ दाखवला. बिस्मिल्लाखान  ह्यांनी वाजवलेल्या  राग मुलतानी ने वातावरण सूरमय झाले!
 माझ्या वाजवण्याने जो काही संगीताचा अपमान झाला असेल तो भरून निघाला! आणि हळू हळू पोरांचे चेहरे कुतूहल दर्शवू लागले. कुठले आहे हे वाद्य? कोण आहे हा वाद्य-फुंकणारा माणूस? शेवटी मी स्वतः त्यांना कलाकाराचे नाव सांगितले आणि म्हणालो - " he is the pied-piper of India". वर्गात हशा झाला. त्यानंतर बासरी सुरु झाली. हरिप्रसाद चौरासियांनी वाजवलेला 'राग हंसध्वनी' मी त्यांना दाखवला.
 त्या वर्गात, उत्कृष्ट ध्वनी-योजनेत बासरीने लगेच रंग भरला. पोरांचे हात ताल धरू लागले! माना हलू लागल्या. काही मुलांच्या चेहऱ्यावर आनंदाचे हास्य प्रकट झाले. मी हे सारे आनंदाने पाहत होतो. 
नंतर मी पोरांना सारंगी आणि वायोलिन च्या दोन चित्रफिती दाखवल्या. सारंगीवर उस्ताद सुलतान खान ह्याने वाजवलेले हे लोकगीत होते - 
आणि वायोलिन वर वी. जी जोग ह्यांची ही चित्रफित:  
 ह्याच्यात झाकीरने केलेल्या तबल्याच्या साथीला साऱ्यांनी माना डोलावल्या. पण मला त्यांना वायोलिन दाखवायचे होते म्हणून मी तबल्याकडे थोडावेळ दुर्लक्ष केलं. पण पुढील १० मिनिटात झाकीर काय मजा करणार आहे ह्याची मला तेव्हा कल्पना नव्हती! ह्यानंतर तार- वाद्य दाखवायची वेळ आली. रवी शंकर आणि अली अकबर खान ह्यांच्यामुळे ही वाद्य अमेरिकेत लोकप्रिय देखील आहेत. त्यात मी अली अकबर खान ह्यांचे हे वादन दाखवले- 
अली अकबर ह्यांच्या कॅलिफोर्निया मधल्या कॉलेज बद्दल सुद्धा मी त्यांना माहिती दिली. आणि नंतर विलायत खान ह्यांची सतार ऐकवली. ह्या सतारीवर तिथले लोक मात्र कमालीचे फिदा झाले! तार एवढ्या अलगद कशी काय छेडली जाऊ शकते ह्याचे आश्चर्य त्यांच्या चेहऱ्यावर दिसून येत होते! काही काही मागे बसलेले उत्साही तरुण हवेत सतार वाजवावी अश्या रीतीने बोटे फिरवत होती. सात-समुद्र पार असलेले संगीत, केवळ सुराच्या ताकदीमुळे काय चमत्कार घडवू शकते हे मी आनंदाने पाहत होतो!
त्यानंतर मी शिवकुमार शर्मांची संतूर वर एक पहाडी धून ऐकवली. त्याला देखील प्रचंड दाद मिळाली!
आणि नंतर आला तबला. ताल-वाद्य म्हणून मी पखवाज सुद्धा दाखवला. पण खरी मजा आणली झाकीर हुसैन ने! त्याची ही चित्रफित मी दाखवली तेव्हा समोर बसलेल्या लोकांच्या माना, हात, पाय आणि नंतर एकूण शरीर तालमय होऊन गेलं! ही मुलं तो तालाचा अविष्कार पाहून बाक वाजवू लागले. एकमेकांकडे हसऱ्या चेहऱ्याने पाहू लागले. आनंद share करू लागले! झाकीरने सामान्य लोकांपर्यंत तबला पोचवला ह्याचे अजून कुठले उदाहरण मी देऊ? कोण कुठली ही अमेरिकन लोकं आणि कुठलं हे दूर-देशातील संगीत!
 शेवटच्या चित्रफितीने मात्र ह्या साऱ्यावर कळस चढवला! बासरी आणि तबला ह्यांच्यातील  बातचीत त्यात दिसते. हे त्या पोरांना इतके आवडले की त्यांनी टाळ्यांचा कडकडात केला! 
३ वाजले होते. वेळेत माझे लेक्चर संपले. माझ्या आयुष्यातला कधीही न विसरणारा तो एक तास! ७ सुरांनी माझे मन आणि त्या अमेरिकन अनोळखी मुलांचे मन जोडणारा तो एक तास! एक भारतीय म्हणून मनात गर्व वाटणारा तो एक तास. आणि त्या अमेरिकन लोकांची दाद देण्याची प्रवृत्ती दाखवून  देणारा तो एक तास.
पुढे कधी संगीत विभागाच्या जवळून गेलो तर मुलं विचारायची, " तूच न तो ज्याने आम्हाला त्या दिवशी भारतीय संगीताबद्दल सांगितले. इट वॉज टू गुड!" आणि माझा दिवस पुढे आनंदात जायचा! 
आज ४ नवेम्बर २०११. एकदम लक्षात आले की ह्या घटनेला एक वर्ष झाले. म्हणून लिहावेसे वाटले! 

- आशय गुणे