अमेरिकेतील आजी-आजोबांची कहाणी. भाग -२

तो शनिवार होता. पण नेहमीच्या शानिवारांसारखा नव्हता. जास्त लोकं राहायला नव्हते आले त्या वीकेंडला आणि त्यामुळे 'check - out ' साठी फार कमी जण येत होते. त्यामुळे मी नाश्ताच्या जागी जाऊन आजी-आजोबांशी गप्पा मारायचे ठरवले. 'ते इथे जवळच राहतात' हे कुतूहल तर होतेच! " आज शेवटी काय ती बातमी मिळाली". गंभीर चेहरा करीत पॉल म्हणाला. " सरकारी कमिटीने ठरवले आहे की ते आमचे पेन्शन कापणार आहेत. नक्की किती कपात आहे ते माहिती नाही. पण होणार आहे हे नक्की!" " अरे बाप रे! हे चांगलं नाही झालं", मी म्हणालो.
" हो! आणि ह्याचा अर्थ आमचं इथे परत येणं होणार नाही. आमची सुट्टी आता कायमची संपली", लिंडा म्हणाली.
"म्हणजे! मी नाही समजलो. तुम्ही कुठे राहता?" ( मला हा प्रश्न असा पण विचारायचा होताच. ही संधी मी सोडली नाही!)
" आम्ही विन्स्टन स्ट्रीट ला राहतो. इकडून एका तासावर आहे. तुमचे मोटेल आमच्यासाठी 'वेकेशन प्लेस' आहे. पण आमचे पेन्शन कापले गेल्यावर आम्हाला इथे येणं अवघड जाणार आहे.  आम्हाला जे पेन्शन मिळते त्यातून घरखर्च चालवणे सोपे   नाही. महिन्याअखेरीस अगदी थोडे डॉलर्स उरतात आमचे.", ती पुढे म्हणाली.
" हे बघ .....अर्धे डॉलर्स तर घर-भाडे भरण्यात जातात. नन्तर आहे इंटरनेट. वीज बील आणि आमचे फोन बील. personal  insurance  आणि  car  insurance  पण खूप आहे", पॉल म्हणाला. " आणि आम्ही फक्त 'organic  food  वर विश्वास ठेवतो. हे 'intensively farmed food ' आम्हाला मानवत नाही. आणि ह्या वयात तर नाहीच नाही. आणि नेमके 'organic food ' हे महाग असते", लिंडाने एका भारतीय स्त्री प्रमाणेच 'जेवणखाण' हा विषय उचलून धरला! " आणि म्हणून खर्च भागवण्यासाठी हा जॉब करतो", पॉलकडे बोट दाखवत ती म्हणाली. मी पॉलकडे  पाहिले तेव्हा तो म्हणाला, " हो. तू आमच्या locality मध्ये ये. तिकडच्या वाल- मार्ट मध्ये मी दिसीन तुला. मी दारात उभा दिसीन तुला. ही सुद्धा काही तास काम करते. पण हिचे गुढघे दुखतात. त्यामुळे जास्त वेळ उभी नाही राहू शकत." आणि त्यादिवशी सकाळी मला त्या वाल-मार्ट प्रकरणाचा उलगडा झाला. हे आजी-आजोबा ह्या वयात अनेक तास का उभे राहतात ह्याची मला कल्पना आली. पुढे पॉल मला म्हणाला की हे सारे 'minimum  wage  jobs ' असतात आणि म्हणून जास्त पैसे देखील त्यांना मिळत नाहीत. पण त्यांचा नाईलाज आहे. जर ते उभे नाही राहिले तर त्यांचा 'कणा' ह्या महागाईमुळे असाच मोडला जाईल!
' त्यामुळे आता ह्या कापलेल्या पेन्शनमुळे आम्हाला वाल-मार्ट मध्ये जास्त तास उभे राहावे लागेल. तरच आम्ही सध्या करतोय तेवढा खर्च करू शकू. पण ते आमच्या वयामुळे शक्य नाही. आणि ह्या एवढ्या मिळकतीवर आम्ही बाहेर तर सुट्टीवर जाऊ शकत नाही. त्यामुळे ह्या तुमच्या मोटेलमध्ये येतो. पण आता हे बंद करावे लागेल. पण तुमचे मोटेल खूप चांगले आहे. आमच्यासारख्या लोकांना स्वस्त दरात तुम्ही राहायला देता. पण तुमच्या देशात तर ज्येष्ठ नागरिकांना काही अडचणी नसतील रे. ते म्हातारपणी त्यांच्या मुलांबरोबरच राहतात ना", पॉल शेवटी म्हणाला.
पॉल आणि लिंडा त्यादिवशी सकाळी 'check  out ' झाले. त्यांची सुट्टी संपली होती. परत त्यांना सुट्टी 'साजरी' करायला मिळेल का? काहीच कल्पना नव्हती. सारे त्या अमेरिकन सरकारच्या एका निर्णयावर अवलंबून होते. पण त्या शनिवारी सकाळी एका गोष्टीचे उत्तर मात्र मिळाले - ' हे लोकं ह्या वयात इथे उभे राहून आपले स्वागत का करतात?' ह्या अनेक तास उभं राहण्यात दड्लेला असतो एक संघर्ष, आयुष्य जाण्याचा. एक संघर्ष, स्वतःच्या मुला-बाळांना  भेटायला डॉलर्स जमवायचा . एक संघर्ष, महिन्याअखेरीस डॉलर्स साठवायचा! ह्या महागाईने जगण्याकडे बघण्याचा दृष्टीकोण बदलून टाकला आहे. जगणं म्हणजे कमावण्याचे आणि खर्च करण्याचे केवळ एक वर्तुळ! हे तारुण्यात समजत नाही, पण म्हातारपणी त्याचे काटे बोचू लागतात.
पॉल म्हणाला की भारतातील ज्येष्ठ हे मुलाच्याच घरी राहत असल्यामुळे त्यांना काळजी करायचे काही कारण नसेल. पण त्या ज्येष्ठ नागरिकांचे काय जे त्यांचे उरलेले आयुष्य एकट्याने घालवत आहेत? हा विचार मात्र शेवटपर्यंत माझी पाठ सोडत नव्हता!

अमेरिकेतील आजी-आजोबांची कहाणी - भाग -१

वॉल-मार्ट - अल्लादिनच्या राक्षसालादेखील लाज वाटेल अशी 'मागाल ते पुरवू' तत्व वापरणारी अमेरिकेतील जागा. जागाच ती! त्याला 'दुकान' वगैरे शब्द वापरले तर त्याच्या भव्यतेचा अपमानच होईल. भल्या मोठ्या आवारात प्रचंड प्रमाणात येथे वस्तू ठेवल्या जातात. आणि हो! अगदी स्वस्त दरात वस्तू प्राप्त होणे ही ह्या जागेची विशेषता आहे. आणि म्हणूनच वस्तूंच्या दर्जेकडे विशेष लक्ष न देता , भारतीय विद्यार्थ्यांचा कल इथेच खरेदी करण्याचा असतो. महिन्याची अगर पंधरा-पंधरा दिवसाची खरेदी इकडून केली जाते. साहजिकच इकडे जाणे नित्याचे असते. आणि असे असूनसुद्धा एका गोष्टीकडे फारसे लक्ष दिले जात नाही. ही गोष्ट म्हणजे दाराशी उभं राहून आपलं स्वागत करणारे आजी-आजोबा. ही कामगिरी फक्त त्यांनाच दिलेली असते असं नाही, परंतु बहुतेकदा  इथे आजी अथवा आजोबाच असतात. ( अमेरिकेत 'ग्राहक-सेवा' ह्या हेतूने काही गोष्टी कटाक्षाने पाळल्या जातात. मोठ्या दुकानांमध्ये ग्राहकाच्या स्वागतासाठी दारात उभं राहणे ही त्यातली एक. भारतातही ह्या गोष्टी आता येत आहेत असं दिसतंय....अर्थात कटाक्षाने हा शब्द मी वापरात नाही!) येणाऱ्या-जाणाऱ्यांना 'वॉल- मार्ट मध्ये आपले स्वागत आहे' वगैरे म्हणायचे, नवीन असलेल्या माणसाला शक्य तितके मोठे स्मितहास्य चेहऱ्यावर ठेवून आत कुठे काय आहे ह्याची ओळख करून देणे, काही अडचण असेल तर त्याची माहिती देणे आणि खरेदी करून घरी परत चाललेल्या लोकांना ' गुडबाय' आणि 'पुन्हा जरूर या' अथवा 'तुमचा दिवस/ तुमची संध्याकाळ/ रात्र  शुभ जावो' असे सांगायचे ही त्यांची कामं असतात. भारतीय विद्यार्थी आणि अमेरिकेतील काम करणारे हे आजी-आजोबा ह्यांची पहिली भेट ही अशी स्वस्त दराच्या 'दारात' होते! त्यावर भारतीय विद्यार्थ्यांच्या प्रतिक्रिया देखील ऐकण्यासारख्या असतात. " च्यायला, हे काय वय आहे काम करायचे? गप घरी जाऊन झोप काढा की," ही एक. दुसरी प्रतिक्रिया अशी की ' अमेरिकेतील लोक हे खूप कष्टाळू आहेत. ह्या वयात देखील काम करतात बघ.....नाहीतर आपले लोक." उगीच आपल्या लोकांना चित्रात खेचले जाते.     
मी मोटेलमध्ये काम करीत असताना मला ज्या अनेक वल्ली भेटल्या त्यातील पॉल आणि लिंडा हे आजी-आजोबांचे जोडपे खूप प्रभावित करून गेले. तसे बरेच ज्येष्ठ नागरिक मोटेलमध्ये यायचे. पण ह्या दोघांची गोष्टच निराळी होती. एकमेकांना घट्ट धरून, उरलेल्या संसाराची गाडी ते चालवत होते. कष्ट करीत होते. आणि आयुष्यात शक्य तितका आनंद मिळवायचा प्रयत्न करीत होते. त्यांच्याशी बोलताना जाणवले की अमेरिकेतील समस्त ज्येष्ठ नागरिकांचे ते जणू  प्रतिनिधित्व करीत होते.
मोटेलमधला सकाळचा नाश्ता हा सर्व पाहुण्यांना न्याहाळायची संधी द्यायचा. तिथल्या जनतेशी कितीतरी विषयांवर माझ्या गप्पा ह्या ठिकाणी झाल्या आहेत. अमेरिकेतील वेगवेगळ्या शहरातून आलेली ही माणसं एकमेकांशी गप्पा मारायची. आणि बऱ्याचदा मला सामावून देखील घ्यायची.  त्यांचा मुख्य विषय असायचा 'तापमान'. सदैव जाणारी वीज, आज फक्त सकाळीच पाणी येईल अथवा 'च्यायला, किती खड्डे आहेत रस्त्यात' असले विषय नाहीत! त्यामुळे उत्तरेकडली मंडळी " टेक्सास मध्ये किती उकडतं हो तुमच्या", असे शेरे मारायची. तापमान झाले की विषय यायचा राजकारणाचा. हे दोन्ही विषय चघळायला मिळो म्हणून आम्ही नाशत्याच्या ठिकाणी टी.व्ही चालू ठेवायचो.  वास्तविक माझी रात्रपाळी. पहाटे ४ ते ६ ही वेळ अत्यंत कंटाळवाणी आणि झोपेला जवळ येऊ न देण्याच्या प्रयत्नात जायची. पण एकदा ६ वाजता नाश्ता सुरु झाला आणि मंडळी जमू लागली की सारी झोप उडून जायची आणि आम्ही गप्पा मारायला तयार! ह्या गप्पा माझी 'शिफ्ट' सकाळी ८ वाजता संपेपर्यंत चालायच्या. मला ती जागा अजूनही अगदी स्वच्छ आठवते!
खूप लवकर उठून नाश्ता करायला येणारी मंडळी सहसा एकटीच असायची. त्यांच्या बरोबर जास्त गप्पा होत असत. पॉल आणि लिंडा हे असेच लवकर उठणारे होते. लिंडा सुरुवात करायची आणि पॉल तिला २०-२५ मिनिटांनी जॉईन होत असे. हे दोघे बऱ्याचदा  मोटेलमध्ये राहायला यायचे. त्यामुळे आमची बऱ्यापैकी ओळख झाली होती. पण एकदा असेच ते ३ दिवस सलग आले होते. तेव्हा झालेल्या गप्पा काय ते प्रभावित करून गेल्या. " आम्ही ज्येष्ठ नागरिक आहोत. आमचा दिवस नेहमी लवकर सुरु होतो", बरोबर ६ वाजता टेबलवर येत लिंडा म्हणाली. मी टी.व्ही सुरु करून दिला आणि लिंडाने मला स्थानिक बातम्या लावायला सांगितल्या.
"नाही नाही, आम्ही आज राष्ट्रीय बातम्या बघणार आहोत", मागून तेवढ्यात पॉल आला. पॉलने आल्या आल्या मला आणि त्याच्या बायकोला (देखील!) 'गुड मॉर्निंग' विश केले. " आज सी. एन .एन  वर एक महत्वाचा मुद्दा चर्चेत येणार आहे. ज्येष्ठ नागरिकांच्या पेन्शन बद्दल होणार आहे चर्चा", पॉल मला सांगत होता. " जसं की आपल्याला खूप काही मिळणार आहे", लिंडाने त्याचे वाक्य तोडले. आपल्याला हवे ते बघू न देणाऱ्या पॉलकडे तिने तक्रारीच्या नजरेत पाहिले. नंतर दोघांच्या हसण्यात मी २-३ सेकंद समाविष्ट झालो आणि परत 'डेस्क' वर निघून आलो. पण त्यादिवशी फार कमी लोकं मोटेलमध्ये आली होती आणि म्हणून मी परत ह्या आजी-आजोबांशी गप्पा मारायला आलो. राष्ट्रीय बातम्या सुरु होत्या पण अजून पेन्शनची एकही बातमी आली नव्हती. " ह्या राजकारणी लोकांनी परत एकदा हा मुद्दा पुढे ढकलला आहे", मी काहीही बोलायच्या आत पॉलने मला संभाषणात ओढून घेतले. सातासमुद्रापार सामान्य माणसं जशी एक तसे राजकारणीसुद्धा एक आहेत ह्या गोष्टीचा मला उलगडा झाला तेवढ्यात! "तुमच्या देशात पेन्शनचा प्रॉब्लेम आहे का? तू भारताचा ना?" पॉलच्या  ह्या प्रश्नाने मी एकदम भानावर आलो.  खरं सांगायचं तर मला ह्याबद्दल काहीच माहिती नव्हते. मला पेन्शन हे सरकारी अधिकाऱ्यांना मिळते एवढेच माहिती होते. काही काही बँका पेन्शन देतात असेही ऐकले होते. आणि सरकारी कर्मचारी नसतात त्यांना प्रोविडेंत फंड असतो एवढे थोडे ज्ञान! " अरे वा! तुमचा देश कामगारांची खूप काळजी घेतो असं दिसतंय." आता ह्या उद्गाराचे मी काय उत्तर देणार? " तुझे आजी-आजोबा कसे काय सांभाळतात त्यांचे पेन्शन?"  " माझे आजोबा एका सरकारी ट्रान्सपोर्ट कंपनीत कामाला होते. पण त्यांना पेन्शन नव्हते. माझी आजी हाउस-वाइफ' होती. म्हणून तिला सुद्धा पेन्शन नाही", मी उत्तरलो. " बाप रे! मग ते त्यांच्या घराचे भाडे कसे भरतात?" पॉलने अमेरिकन वस्तुस्थिती डोळ्यासमोर ठेवून प्रश्न केला होता.  "त्यांना भाडे भरावे लागत नाही! ते आमच्या बरोबर राहतात", मी म्हणालो.  " मग तुझ्या आई-वडिलांना सर्वांचा खर्च करायला कसा काय जमतो? भारत खूप स्वस्त देश आहे की! किती लोकं आहात तुम्ही घरी?" मी आमच्या परिवाराबद्दल सांगितल्यावर पॉलचा विश्वासच बसेना. लिंडा आमचा संवाद ऐकत होती. ती मध्येच म्हणाली, " आमचा मोठा मुलगा नॉर्थ डाकोटा मध्ये असतो आणि धाकटा ओरेगोनला. आम्हाला एक मुलगी आहे जी डेनवरला राहते. ३ वर्ष झाली आम्ही त्यांना बघितले नाही."  हे मी अमेरिकन लोकांबद्दल बऱ्याचदा बघितले होते. त्यांना बरेच काही सांगायचे असते. वास्तविक आमचा विषय घरखर्च हा होता. पण लिंडा मधील 'आई' आता बोलत होती. तिला तिच्या मुलांची होत असलेली आठवण तिच्या चेहऱ्यावर स्पष्ट दिसून येत होती.
"मग तुम्ही जाता का त्यांच्याकडे?" कॉफी बनवता बनवता मी विचारले.
" नाही रे! मनी इस अ बिग प्रॉब्लेम! आमची मुलं आधी यायची. पण आमची नातवंड आता मोठी झाली आहेत. त्यांचे स्वतःचे वेकेशन प्रोग्राम असतात."  तेवढ्यात माझ्या बॉसचा फोन आला आणि मला एक तास आधी निघायचे आहे असे त्याने सांगितले.  सकाळी जाता जाता दोघांना सांगून गेलो. त्यांच्या पेन्शनची बातमी काही आली नव्हती!
त्या रात्री परत मीच येणार होतो शिफ्टवर. त्यामुळे घरी जाऊन लगेच झोपलो. आणि संध्याकाळी ७ च्या सुमारास बस पकडून स्वारी ९ च्या दरम्यान मोटेलमध्ये हजर! माझा 'manager ' वरतीच राहायचा. मी एवढ्या लांबून कामाला येतो म्हणून प्रत्येक शिफ्टला माझ्यासाठी रात्री जेवायला वेगळं ताट राखून बनवून ठेवायचा. त्या एकट्याने काढलेल्या रात्रपाळीत ह्या जेवणाची चव खूप काही देऊन जायची! तिथे खाल्लेल्या त्या घरगुती, गुजराती जेवणाची चव अजूनही माझ्या लक्षात आहे! "पॉल आणि लिंडा आहेत त्यांना हवं-नको ते बघ रे.....ते आपले ठरलेले गिऱ्हायिक आहेत", डाळढोकळी हातात देत 'manager ' मला म्हणाला. "हो. मी बऱ्याच वेळेला पाहिले आहे त्यांना", मी म्हणालो. " एक वर्षापासून येत आहेत. इथे जवळच राहतात. एका तासावर घर आहे. असेच मधून मधून येतात." मी मनात विचार करू लागलो. एक तास! मग मोटेलमध्ये कशाला येतात? काय माहिती, असतील एकेकाचे वेळ घालवायचे उद्योग! पण माझ्या मनातील 'rational ' बाजू मला सांगत होती - 'काहीतरी कारण नक्कीच असणार'.
मी खाऊ लागलो तेवढ्यात लिंडाचा आवाज आला. " आम्हाला ५.३० वाजता चा 'wake - up call ' मिळेल काय?  " जरूर मिळेल!" मी हसत हसत उत्तरलो.  " पॉल अंघोळ करतोय. आम्ही पिझ्झा मागवला आहे त्यामुळे जेवायचं सगळं तयार आहे. मी सहज एक चक्कर मारायला खाली आले. थोडी ताजी हवा खाते."
" हो! आज वेदर खूप छान आहे ना", मी उद्गारलो.  तेवढ्यात हा विषय डावलून लिंडाने स्वतःच बोलायला सुरुवात केली. " आज माझ्या मोठ्या मुलाचा फोन आला होता. माझा नातू शाळेचा बेसबॉल टीम मध्ये सिलेक्ट झाला. तो चांगलाच खेळतो."
" वा! छानच," मी दाद देऊन मोकळा झालो. ती पुढे म्हणाली, " हो ना! माझी नात...म्हणजे माझ्या धाकट्या मुलाची मुलगी चांगली गाते. तिच्या शाळेच्या 'कोईर' मध्ये असते. चार वर्षांपूर्वी ते आमच्याकडे आले होते. तेव्हा रोज रात्री जेवल्यानंतर ती गायची आणि मगच आम्ही झोपायला जायचो. खूपच सुंदर!" मला उगीचच आमच्या घरातील जेवणानंतरची मैफल आठवली. मामाकडे बऱ्याच वेळेला माझे पेटी वादन आणि माझ्या भावाचे तबला वादन झालेले आहे! जेवणानंतर होणाऱ्या मैफलींची परंपरा सातासमुद्रापारसुद्धा आहे ह्या गोष्टीची मला मजा वाटली! " माझ्या मुलीचा मुलगा देखील बेसबॉल मध्ये रस घेतो. आमच्या फेमिलीमध्ये सर्वच लोकं तसे talented  आहेत.....अरे .....सॉरी, सॉरी, मी बघितलेच नाही. तू जेवण करतोयस ना. असो, मी जाते. ५.३० विसरू नकोस", तिने माझे डाळढोकळीचे ताट बघितले होते. बाकी, लिंडा ही एका भारतीय आजीसारखीच होती. हसतमुख चेहरा, किंचित वाकलेला कणा, सोनेरी आणि पांढरे मिश्रित केस, चेहऱ्यावर सुरकुत्या आणि स्वतःच्या नातवांचे अखंड वाहणारे कौतुक! तिला त्यांची सर्वांची वारंवार होणारी आठवण तिच्या बोलण्यातून स्पष्ट दिसून यायची.
"गुड मॉर्निंग!" बरोबर सकाळी ६ वाजता लिंडाचा परिचित सूर कानी पडला. ती आज एकटी नव्हती. पॉलसुद्धा लवकर उठून तिच्याबरोबर आला होता. " आज आम्हाला राष्ट्रीय बातम्या हव्या आहेत परत! आज पेन्शन वर निर्णय होणार आहे असं कळलंय", पॉल मला म्हणाला. " All is  yours ", म्हणत मी डेस्क वर आलो.                   

बांग्लादेशचे प्राध्यापक डॉ. बरुण चौधरी

आपल्याकडे गुरूची किंवा शिक्षकाची तुलना ब्रह्मा, विष्णू , महेश ह्यांच्याशी जरी केली असली तरीही त्यावर विश्वास बसेल असे फार थोडे गुरु माझ्या नशीबात आले आहेत. खरं सांगायचं तर, शाळेत आणि नंतर कॉलेज मध्ये माझे मार्क हे पी चिदंबरम ह्यांच्या बजेट सारखे असायचे! एका विषयात जास्त मार्क मिळाले की दुसऱ्या विषयात कमी मिळून त्याची भरपाई होयची. एकूण काय, तर मार्कांच्या बाबतीत आम्ही मध्यमवर्गीय - खूप जास्त नाही आणि खूप कमी देखील नाही! आणि त्यामुळेच मध्यमवर्गीय लोकांसारखे आम्ही दुर्लक्षित! कधी कौतुक नाही आणि कधी निंदा देखील नाही. कौतुक व्हावं असं आम्ही काही करत नव्हतो असं नाही. पण ते 'मार्कांच्या पलीकडले' असल्यामुळे त्याची विशेष दाखल कधी घेतली गेली नाही. तरीही गुरुबद्दलची प्रार्थना मात्र न चुकता आमच्याकडून म्हणवून घेत असत. आणि मुलांची काळजी घेणारा गुरु हा फक्त 'व्यक्ती आणि वल्ली' ह्या पुस्तकात 'चितळे मास्तर' नावाने आहे असेच मी इतके दिवस समजत होतो.
  पण २००९ साली अमेरिकेच्या ह्युस्टन शहरी शिकत असताना डॉ. बरुण ह्यांनी ह्या समजुतीला तडा दिला. मी ह्युस्टनच्या त्या विद्यापीठात फक्त चार महिने होतो. पण त्या चार महिन्यात डॉ. चौधरी ह्यांच्यातील संवेदनशील शिक्षकाचे पुरेपूर दर्शन झाले. डॉ.चौधरींशी माझा अप्रत्यक्ष परिचय त्या विद्यापीठातील दुसरे प्राध्यापक डॉ. रशीद ह्यांनी करून दिला. डॉ. रशीद हे माझ्याशी अनेक वेळेला गप्पा मारायचे. आणि त्याचे कारण देखील तसेच होते. एका लेक्चर मध्ये त्यांनी आम्हाला प्रश्न केला -
Who is the poet who wrote the national anthem of two  countries ?
 ह्या प्रश्नाचे उत्तर कुणालाच आले नाही. त्याचे उत्तर त्यांनी सांगितले - रवींद्रनाथ टगोर. भारत आणि बांग्लादेश ह्या देशांचे राष्ट्रगीत ह्या व्यक्तीने लिहिले म्हणे. पुढे ते म्हणाले टागोर हे बांग्लादेशी होते. त्यावर मात्र मला रहावले नाही. " टागोर १९४३ साली वारले आणि तुमचा देश १९७१ साली निर्माण झाला ", असे मी बोलून दाखवले. वर्गातील मोजकेच अमेरिकन विद्यार्थी हसू लागले. भारतीय विद्यार्थी मात्र मला गप्पं बसायला सांगू लागले. ' जाऊ दे न .....कशाला बोलतोस.' हा त्यांचा पवित्रा! वर्गातील तेलगु, तमिळ, मराठी  अशा
categories असलेल्या मुलांना एकूण 'भारताबद्दल' का असेल आस्था? असो, ह्या प्रसंगाने डॉ. रशीद ह्यांच्या नजरेत मी आलो आणि  त्यांच्याशी अधून -मधून गप्पा होऊ लागल्या. कारण त्यांनी मात्र हे सारे हसत-खेळत स्वीकारले!
विद्यापीठात भरपूर मुलं असल्यामुळे २ नव्या batches  कराव्या लागणार होत्या. आणि ह्या batches  साठी डॉ. चौधरींना नियुक्त करण्यात आले होते. तर डॉ. रशीद ह्यांनी मला त्या batch जॉईन करण्याबद्दल विचारले. डॉ. चौधरी शिकवायला कसे आहेत हे विचारायला मी गेलो होतो ( होय! असे करू शकतो!) भारतात नाही तरी अमेरिकेत तुम्ही शिक्षकाला तपासून घेऊन शकता. खुद्द विवेकानंदांनी त्यांच्या गुरूच्या उशीखाली पैसे ठेवून त्यांची परीक्षा घेतली होती त्या संस्कृतीतला मी! मी देखील चौधरींच्या चांगल्या शिकवण्याबद्दल खात्री करून घेतली आणि त्यांच्या batch मध्ये सहभागी झालो. आता मागे वळून पाहतो तर असे करण्यात शहाणपण होते हेच जाणवते! माझी batch शनिवारची निघाली. दुपारी १ ते संध्याकाळी ५-६ पर्यंत ती चालायची.
डॉ. चौधरी हे बांग्लादेशचे होते. जर मला माझी स्मरणशक्ती साथ देत असेल तर, ते ८० च्या दशकात कधीतरी जपानला गेले. तिकडे त्यांनी 'post - doc '  केले आणि नंतर अमेरिकेत आले. त्यांनी नंतर ह्युस्टनच्या एका प्रतिष्टीत संशोधन संस्थेत स्वतःचे संशोधन सुरु केले. आणि आता देखील तेच करीत आहेत. डॉ. रशीद ह्यांना ते बांग्लादेशला असताना 'senior ' होते आणि म्हणून आमच्या विद्यापीठातील प्राध्यापकाच्या जागेसाठी त्यांची नेमणूक केली गेली.  पहिल्याच क्लास नंतर माझी आणि  त्यांची ओळख झाली. मला चांगले आठवतंय. त्या शनिवारी आमचा प्रयोग लवकर संपला आणि साधारण ५ च्या दरम्यान मी खाली आलो. बाहेर बघतो तर ढग दाटून आले होते. लहर आली आणि मला समजून घेणाऱ्या माझ्या मित्राकडे गेलो....पियानोकडे! आणि ' 'मल्हार' वाजवायला सुरुवात केली. वाजवता वाजवता पहिल्या मजल्यावर नजर गेली - शांतपणे ऐकत डॉ. चौधरी एका बाकावर बसले होते. आणि वादन संपल्यावर खाली आले आणि माझे कौतुक केले.
 " तू फार छान वाजवतोस रे. राग-संगीत होते का?" मी होकार सांगितला. "मला वाटलेच. आणि मला आवडले देखील. कुठला राग होता हा?" मी मल्हार असे उत्तर दिले. आणि पुढे मी स्वतःच म्हणालो, " तुम्ही बंगाली ना...मी तुम्हाला मला आवडणारे बंगाली गाणे वाजवून दाखवतो." ते किंचित हसले आणि मी पियानो वर 'एकला चोलो रे' वाजवले. वाजवून झाल्यावर किंचित भावूक स्वरात ते मला म्हणाल्याचे आठवतंय - " तू तुझ्या देशाशी जोडलेला आहेस. ही फार चांगली गोष्ट आहे रे. देशापासून इतक्या लांब राहताना तुला ह्या 'connection ' चा फायदा होईल. तुला कधी कंटाळा येणार नाही. असेच वाजवत राहा." मला माझ्या वाजवण्याबद्दल जाहीर पाठींबा देणारे डॉ. चौधरी हे पहिलेच...आणि ते सुद्धा पहिल्या भेटीत. आनंद ह्या गोष्टीचा झाला की त्यांनी माझे वादन ऐकून घेतले आणि मगच येऊन शाबासकी दिली. उगीच येता-जाता ऐकून ' छान' वगैरे म्हणाले नाहीत.  ह्यावरून हा माणूस विद्यार्थ्यांमध्ये आपले मन गुंतवणारा आहे असा अंदाज मला त्यादिवशी आला. आणि त्याचा प्रत्ययच आला पुढे.
" We have a talent hear!" पुढच्या आठवड्यातील क्लास मध्ये माझे असे वर्णन केले गेले. माझ्या सर्व वर्गमित्रांसमोर माझे हे असे कौतुक होईल हे मला अगदी अनपेक्षित होते. " मी ह्या मुलाचे वादन मागच्या आठवड्यात ऐकले. तुम्ही पण नंतर जरूर ऐका", असा सल्ला त्यांनी माझ्या वर्गमित्रांना दिला. शिक्षक सांगतो ते एका कानाने ऐकून दुसऱ्याने सोडून द्यायचे असतेच की....त्या सर्वांनी तेच केले! ;)
पण डॉ. चौधरी हे मुलांना समजावण्यात आणि समजून घेण्यात किती वेळ खर्च करू शकतात ह्याचा अनुभव आम्हाला नंतरच्या दिवसात येऊ लागला. शनिवार म्हटलं की अमेरिकेत आनंद-दिवस! मजा करायचा दिवस...आणि आरामही करायचा दिवस. आमचा क्लास संध्याकाळी ५ पर्यंत तरी चाले. कुठला प्रयोग मोठा असला तर कधी कधी ६.३० पर्यंत वेळ जाई. मग कधी कधी त्यांच्या घरून फोन येई. पण चौधरी सर अगदी प्रत्येकाला समजेपर्यंत कॉलज मध्ये थांबायचे. जाता जाता मुलांशी गप्पा मारत घरी जायचे. अगदी २-३ क्लास मध्येच ते आमच्यात असे काही बेमालूम मिसळून गेले की प्राध्यापकाची आणि विद्यार्थ्यांमध्ये असलेली दरी केव्हाच नाहीशी झाली. शुक्रवार असेल तर अमेरिकन लोकं सारे काम लवकर आटपून ४ पर्यंतच घरी पळतात आणि शनिवारी- रविवारी काम करणं तर सोडाच  पण कामाबद्दल बोलत देखील नाहीत. पण इथे हा माणूस सारे काही बाजूला ठेवून आम्हा विद्यार्थ्यांना समजावण्यात धन्यता मानायचा. त्याची काही मुलांमध्ये टिंगल देखील होयची. मला मात्र ह्या सगळ्यात त्यांना विद्यार्थ्यांबद्दल वाटणारी आपुलकीच दिसली. आणि ह्या गोष्टीचा पुढच्या वर्षी अनुभव देखील आला. तो पुढे लिहीनच!
डॉ. चौधरी ह्यांचे स्वतःचे संशोधन असल्यामुळे आम्ही खूप प्रश्न घेऊन त्यांच्याकडे जायचो.अमेरिकेत आलो तर होतो, परंतु पुढे नक्की काय करायचे...'PhD ' करण्यात काय फायदे-तोटे आहेत...संशोधन केल्याने किती पैसे मिळतात वगैरे-वगैरे. त्याची देखील डॉ. चौधरी अगदी शांतपणे उत्तरं द्यायचे. अर्थात ते देखील ह्या स्थितीतून गेले होतेच. मला एकदा सांगितलेले आठवते. " जर तुला संशोधनात करिअर करायचे असेल तर तुला गाणे-वाजवणे जरा दूर लोटावे लागेल. आणि मला वाटते तुला जर वाजवण्यात काही करता आले तर ते तू नक्कीच केले पाहिजेस. अशावेळेस नोकरी शोध आणि तुझ्या आवडी जोपास."
प्राध्यापक असून सुद्धा आवडी जोपासायचे सल्ले देणारा हा माझ्या नजरेतला पहिला माणूस! पण ह्यातूनच त्यांची विद्यार्थ्यांना प्रोत्साहित करण्याची वृत्ती दिसून यायची.  पीएचडी बद्दल असंच एकदा गमतीने ते म्हणाले होते. " पीएचडी दिल्ली के लड्डू की तरह है! खाया तो भी पछताओगे ....नही खाया तो भी पछताओगे!" ;)
"तुम्हाला सर्वांना बांग्लादेश बद्दल काय माहिती आहे?" प्रयोग संपवून घरी जाताना एकदा असंच त्यांनी आम्हाला विचारले. वर्गातील एका अमेरिकन मुलीने बांग्लादेश 'जपानच्या आजू-बाजूला आहे का' असे विचारून उत्तरांना सुरुवात केली! माझ्या वर्गातील इतर काही भारतीय मुला-मुलींनी काही विशेष उत्तरं दिली नाहीत.मी मात्र तेव्हा नुकत्याच चर्चेत आलेल्या 'ग्रामीण बँक' ह्या विषयाबद्दल त्यांना सांगितले. मुहम्मद युनुस ह्या बांग्लादेशी माणसाने काढलेल्या त्या अद्भुत संकल्पनेबद्दल आणि त्यावरून त्याला मिळालेल्या शांतीच्या 'नोबेल' पारितोशिकाबद्दल  डॉ.चौधरी अगदी भरभरून बोलले.  आपल्या बांग्लादेशबद्दल जगात थोडी तरी माहिती आहे ह्या बद्दलचा भाव त्यांच्या चेहऱ्यावर स्पष्ट उमटलेला होता! त्यानंतर विषय 'टागोर' वर आला. आत्ता पर्यंत माझे अनेक बंगाली मित्र झाले आहेत. पण टागोर ह्यांच्याबद्दल जास्त आत्मीयतेने बोलणारे मला त्यांच्यापेक्षा सीमारेषेच्या पलीकडले बांग्लादेशीच जाणवले. टागोर ह्यांनी बंगाली भाषा सोपी कशी केली, गाणी कशी लिहिली, त्यांच्या कविता आणि 'शांतिनिकेतन' हे विषय लगेच आलेच मग! माझ्या बरोबर असलेल्या भारतीय मुलांचे चेहरे कंटाळा दर्शवायला लागले होते. वास्तविक डॉ.चौधरी हे एका भारतीय माणसाबद्दल तर सांगत होते. पण आम्ही आमचे विचार आमच्या 'राज्या'पुरते मर्यादित ठेवले आहेत हेच खरे. ह्याच टागोरांचा फोटो आम्ही १५ ऑगस्टला विद्यापीठातील computer  lab  मधून प्रिंट केला आणि चिकटवला होता. 'विधी-संस्कृती' म्हणतात ना ती ही अशी!  पण डॉ.चौधरींच्या चेहऱ्यावरचा आनंद मी न्याहाळत होतो. आपल्या देशाबद्दल सांगताना त्यांना किती धन्यता वाटत होती. १५ ऑगस्टला भारतीय मुलं विद्यापीठात 'ऐसा देस है मेरा' किंवा तत्सम गाणी ऐकून नुसत्या शिट्या वाजवतात त्या कृत्रिमतेपेक्षा हे नक्कीच पाहण्यासारखे होते! नंतर मी त्यांच्याबरोबर त्यांच्या गाडीपर्यंत चालत आलो आणि एक नवीन विषय सुरु केला. 'भटियाली' नावाचा एक बंगाली लोकसंगीत प्रकार आहे. हा प्रकार नावाडी लोक गातात. त्यांची नाव जेव्हा प्रवाहाबरोबर वाहत जाते तेव्हा हा गानप्रकार गायची पद्धत आहे. विलायत खान आणि निखील बानेर्जी ह्यांनी सतारीवर ह्या धुना वाजवल्या देखील आहेत. ह्या एवढ्या भांडवलावर मी त्यांच्याशी ह्या विषयावर बोलायला गेलो. हेतू एकच. बोलणं व्हावं आणि थोडी वैचारिक देवाण-घेवाण!  पण ह्याबद्दल त्यांना फार माहिती नव्हते. "बांग्लादेश मध्ये काही ठिकाणी हा प्रकार गायला जातो. मी फार नही ऐकले. तुझी कमाल आहे रे! तुला भटियाली देखील माहिती आहे?" त्यांना फार आश्चर्य वाटले. मी त्या एका धुनेच्या भांडवलावर होतो हे मी कशाला सांगतोय! लगेच पियानोकडे आम्ही गेलो आणि त्यांना ती धून वाजवून दाखवली. घरी जाताना माझी पाठ थोपटून गेल्याची आठवण अजून माझ्या मनात आहे! :) नंतर अधून-मधून आमची चर्चा चालू असायची. रबिंद्र
-संगीत, नझरुल- गीती, कधी शास्त्रीय तर कधी टागोर ह्यांची तत्व!
त्यांची कधी आठवण झाली की अजून एक प्रसंग मला आवर्जून आठवतो. त्यांचा कॉम्पुटर बिघडला होता आणि माझ्या मित्राला तो दुरुस्त करता येत होता. त्यामुळे त्यांच्या गाडीतून आम्ही तो आमच्या घरी आणला होता. आणि डॉ.चौधरी त्यादिवशी आमच्या घरी आले होते. आम्ही सारेच नवीन लोक! धड नोकरी पण लागली नव्हती. त्यामुळे आमच्या घरी सोफा, खुर्ची वगैरे तर सोडाच पण साधे चप्पल ठेवायचे कपाट पण नव्हते. तेव्हा फार खजील होऊन मी डॉ.चौधरींची माफी मागितली. घरी आलेल्या माणसाला, ते सुद्धा प्राध्यापकाला, बसायला काही देऊ न शकणे ह्यापेक्षा लाजिरवाणी गोष्ट काय असेल?
" काळजी करू नका! मी तुमच्या स्थितीतून गेलो आहेच की. विद्यार्थी दशेत, ते सुद्धा अशा  देशात खर्च हे जपूनच करावे लागतात. माफी तर मुळीच मागू नका ", त्यांनी आम्हाला धीर दिला. आमच्या त्या घरी वरच्या मजल्यावर जायला जिना होता. त्या जिन्याच्या दुसऱ्या पायरीवर बसून त्यांनी मी केलेली कॉफी प्यायली. एवढेच काय तर माझ्या एका मित्राला थोडे जपानी येत होते त्याच्याशी जपानी भाषेत सुद्धा बोलण्याचा कार्यक्रम झाला. एकूण काय, 'श्रीहरी विदुराघरी पाहुणा' सारखाच हा प्रसंग होता!
विद्यापीठात आम्ही दिवाळी साजरी करणार होतो. अमेरिकेतील प्रत्येक विद्यापीठातील भारतीय मुलं आपल्यापरीने दर वर्षी दिवाळी साजरी करत असतात. ती तशी साजरी करण्याने अमेरिकन लोकांना भारताचे काय दर्शन प्राप्त होते हा परिसंवादाचा विषय आहे म्हणा! ;) त्या वर्षीच्या दिवाळीत मला पियानो वाजवायचा होता. डॉ.चौधरींना माझे वादन ऐकायची खूप उत्सुकता होती पण नेमकं त्यांना कुठे तरी जावं लागलं आणि मी वाजवलेला 'मालकंस' ते ऐकू शकले नाही!
आणि त्या दरम्यान मी एक निर्णय घेतला. मी ह्युस्टन सोडून दुसऱ्या एका शहरी जायचे ठरवले. त्या शहरातील विद्यापीठात मला प्रवेश मिळणे निश्चित झाले होते आणि मी डिसेंबर महिन्यात तिकडे जायचे ठरवले. इकडची शेवटची परीक्षा झाली की मग थोड्या दिवसांनी निघायचे होते. आणि शेवटच्या परीक्षेतील शेवटचा पेपर होता डॉ. चौधरींच्या विषयाचा! पेपर झाला आणि मी डॉ.चौधरींना भेटायला गेलो. " तुला पुढच्या आयुष्यासाठी शुभेच्छा! तुला तुझ्या करिअर संबंधीच्या प्रश्नांची उत्तरं लवकर मिळो आणि तुला तुझ्या आयुष्याचा रस्ता व्यवस्थित सापडो! एक गोष्ट आहे पण.....आम्ही तुझा पियानो मिस करू रे!"  शेवटचे वाक्य ऐकून माझे मन भरून आले! माझ्या छोट्याश्या वाजवण्याने केवढ्या मोलाची प्रतिक्रिया ऐकायला मिळत होती मला. अगदी अनपेक्षित होते हे!  मला ज्या थोड्या लोकांनी पियानोद्वारा समजून घेण्याचा प्रयत्न केला त्यात डॉ. चौधरींना मी प्रथम स्थान नक्कीच देईन. आणि नंतर डॉ. चौधरींनी स्वतः माझ्या बरोबर फोटो काढून घेण्याची इच्छा व्यक्त केली. मी, माझा एक मित्र आणि त्यांचा असा एक फोटो अजून माझ्याकडे आहे. त्यांना नंतर मी e -mail करून पाठवला देखील. एक शिक्षक स्वतः विद्यार्थ्याबरोबर फोटो काढून घेण्याची इच्छा व्यक्त करतोय....आपण कुठेतरी डॉ. चौधरींच्या मनात थोडी जागा मिळवू शकलो ह्या आनंदातच त्या दिवशी मी घरी गेलो. ' keep in touch ' त्यांनी मला सांगितले होते.
आणि अचानक २०१० सालच्या दिवाळीत, म्हणजे बरोबर एक वर्षाने ह्युस्टनची वारी करण्याचे  निश्चित झाले. निमित्त होते 'झाकीर हुसैन' च्या तबल्याच्या कार्यक्रमाचे. माझा एकदम जवळचा मित्र ह्युस्टनच्या विद्यापीठातील भारतीय विद्यार्थी संघटनेचा ( राजकीय नव्हे!) अध्यक्ष झाला होता आणि दिवाळी साजरी करण्याची जबाबदारी त्यावर होती. त्याने मला पियानो वाजवण्याची गळ घातली आणि केवळ त्याने सांगितल्यामुळे मी मान्य देखील केले. डॉ. चौधरी येणार होते. दुर्दैव असे की त्यांना यायला उशीर झाला आणि मी वाजवलेला पियानो त्यांना ऐकायला मिळाला नाहीच! पण आल्या आल्या थेट माझ्याच शेजारी बसले आणि जणू काय दोन मित्र वर्षभरानंतर भेटत आहेत अशा थाटात माझ्याशी गप्पा मारल्या! माझे वादन हुकल्यामुळे त्यांना प्रचंड हळहळ वाटत होती. मी झाकीरच्या कार्यक्रमासाठी इतक्या लांबून आलो ह्याबद्दल पहिले माझे कौतुक केले. नंतर बऱ्याच विषयांवर बोलणे झाले. त्यांना अलीअक्बर खान ह्यांच्या सरोद वादनाच्या रेकॉर्ड्स हव्या होत्या. आणि अलीअक्बर खान ह्यांच्या  बरोबर आशा भोसले ह्यांनी गायलेल्या शास्त्रीय चीजा सुद्धा! मी उद्या माझ्या मित्राबरोबर पाठवून देतो असे काबुल केले. नंतर आमच्या batch मधल्या साऱ्या मुलांना त्यांनी एकत्र बोलावलं आणि आमच्या सर्वांबरोबर जेवण केलं. आणि विशेष म्हणजे फोटो देखील काढून घेतला.
 " आज माझे सारे विद्यार्थी एकत्र दिसत आहेत. किती आनंद वाटत आहे मला ", असे देखील सांगितले. आठवड्यातून एकदाच आमचा क्लास असायचा. पण त्यातसुद्धा हा माणूस विद्यार्थ्यांशी किती एकरूप झाला होता. मग ते विद्यार्थी एका वर्षानंतर भेटले होते तरीसुद्धा! तुझे पियानो वादन एकदा नीट ऐकीन असे सांगितले आणि ते घरी गेले. जाता जाता मी त्यांच्या पायावर डोके ठेवून त्यांचा आशीर्वाद घेतला.
एका वर्षानंतर ह्युस्टनला आलो होतो. माझ्या ह्युस्टनच्या मित्र परिवारात खूप बदल झाला होता. २-३ लोकं सोडले ( ज्यांनी मला अगदी घरच्या सारखे वागवले ) तर  सारे आपापल्या कामात गर्क होते. काहींना भेटायची गरज वाटली नाही तर ज्या मित्राच्या घरी मी उतरलो होतो तो मला एकटे टाकून बाहेर जेवायला गेला. तर काहींना मी परत जाताना ५ मिनिटे मला दर्शन देण्यात धन्यता वाटली. एकूण सर्वांचा स्वभाव बदलला होता. माझ्याच वयाची ही मुलं माझ्यशी असे का वागत होती मला कळत नव्हतं! फक्त एक स्वभाव बदलला नव्ह्ता. तो म्हणजे डॉ.चौधरींचा! कदाचित त्यात 'स्व' चा अभाव होता म्हणून!

Life as a Train Journey!

Picked HE has me
from the crowded monotonous
and placed me
at the window seat!

Placed me there
to see those stations,
in a train journey
called LIFE

A journey beyond a degree
also beyond a job
a journey beyond a car
so beyond that herd!

The first station arrived
was named 'truth'
 people on it sparse
was the real ruth!

Then arrived a station
had it a pyramid;
the top winning the game
'exploitation' was its name!

'Faith' was the next
with most of the people blind;
Godfathers did they search
but not making a grind!

Then came a junction
common to all streams!
'Hunger' was its name
not known by the 'cream'.
Here were the people dense
with the only zeal;
save those little pennies
for a square meal.

Sudden was the train
to make a full stop.
Pulled most of them the chain
for the station was 'fame'.
Made they all
a mad mad rush;
for everyone wanted,
to get down here! 

Saw I then,
a mad mad rush!
Not in the train though
but the next station.
Stared all the people
towards our 'train';
'Tears' was the station
of people in pain!
People in the train though
gave just this sigh;
for no one did wipe,
the tear in their eye!

Approached the train,
the end of the journey;
Looked I around
to find a few with me!
They were the ones,
who appreciated the art,
shook their leg, and
bowed before the great!
Share was the aim
in that great human chain;
also wiped did they the tear,
of the humans in pain!
'Joy was the station,
joy was the station!

I wanna go there,
I pleaded God.
But the journey he said
is through roughs and odd!

Spend some time, HE said
on the station 'truth';
never get down the next
and be who lack the 'ruth'!
Look at the station 'Faith'
with your eyes open;
grind your life,
and find me among 'them'
in the station 'Hunger' next!

Skip 'Fame', instead
get down at 'Pain'!
Give for them an ear,
for that would be your gain!

Sudden you would find,
on the last station 'joy'!
Around you the seers,
you tall among your peers!

अमेरिकन मुलांना दिलेले भारतीय संगीताचे धडे

  समूहात राहून एका ठराविक साच्यात आयुष्य जगायचे हा माझा स्वभाव नाही. एकतर आपण स्वतःचे व्यक्तिमत्व विसरून जातो आणि दुसरं म्हणजे आपला वैयक्तिक  विकास काहीच होत नाही. अमेरिकेत बऱ्याच भारतीय विद्यार्थ्यांचे असेच काहीतरी असते. सोमवार ते शुक्रवार विद्यापीठात काम केले की वीकेंडला पार्टी करायची. फार-फार तर पब्स आणि डिस्को मध्ये जाऊन यायचे आणि उरलेला वेळ आपण जाऊ  ती जागा न पाहता त्या जागेत स्वतःचे हवे तेवढे फोटो काढून फेसबुकवर टाकायचे! ;) पब्स आणि डिस्को किव्हा पार्टी करणे ह्याला माझा विरोध अजिबात नाही. आणि का असावा? त्यातसुद्धा एक वेगळीच मजा असते! पण सारख्या ह्याच गोष्टी करून त्यात धन्यता मानण्यात काहीही अर्थ नाही.

हे 'असले' विचार असल्यामुळे मी समूहात राहून सुद्धा माझे स्वतःचे एक अस्तित्व टिकवून ठेवण्याच्या प्रयत्नात होतो. आणि त्यात बऱ्यापैकी यश देखील आले. मी जिथे जातो तिथल्या सामान्य माणसाशी बोलण्यात मला खूप आनंद मिळतो. एकतर त्या जागेची जीवनपद्धती समजते आणि दुसरे म्हणजे 'माणूस' ह्या प्राण्यातले बरेच समान धागे सापडतात. दुसरी मला एक अतिप्रिय असलेली गोष्ट म्हणजे संगीत. ह्या जगात किती भाषा आहेत मला माहिती नाही. परंतु 'सात सुरांची भाषा' अखंड जगात एक असो  हाच केवढा मोठा चमत्कार आहे! सामान्य माणसाशी बोलायच्या माझ्या स्वभावामुळे अनेक वल्ली मला भेटल्या. त्यातील काहींबद्दल मी लिहिण्याचा प्रयत्न देखील केला आहे. आणि अजून बऱ्याच लोकांचे चित्रण करणे बाकी आहे.  ( पहा : http://relatingtheunrelated.blogspot.com ) संगीताबद्दल मी हेच म्हणीन! अनेक अनुभव आले .....त्यातील एक अनुभव आपल्याला सांगावासा वाटतो. भारतीय संगीतासाठी काहीतरी करावे ही इच्छा अमेरिकेत पाउल ठेवले त्यादिवशीपासून होतीच. पण मी ह्युस्टन ह्या शहरी असताना तिथल्या विद्यापीठात संगीत विभाग नव्हता. एक पियानो ठेवलेला असायचा. मी अनेक तास तो वाजवत बसायचो. एक 'उत्कृष्ट वादक' इथपासून ते 'एक विक्षिप्त माणूस' इथपर्यंत माझी ख्याती तेथील भारतीय विद्यार्थ्यांमध्ये पसरली होती! पण काही कारणांसाठी मी विद्यापीठ बदलले आणि ' san  antonio ' ह्या शहरी बस्तान बसवले. तेथील विद्यापीठात मात्र संगीत विभाग होता! 

   मी विद्यापीठाच्या 'बुक- स्टोर' मध्ये काम करताना जॉर्ज नावाचा माझा एक मित्र झाला होता. माझे नशीब इतके थोर की तो संगीत शिकणारा विद्यार्थी निघाला. त्यालाच मी गळ घातली....माझी तुमच्या प्रोफेसरांशी भेट घालून दे ना! तोसुद्धा लगेच तयार झाला! आणि एके दिवशी आम्ही आमची वेळ जमवली आणि तो मला संगीत विभागात घेऊन गेला. त्या इमारतीत शिरल्याक्षणी मी जे पाहिले ते  मी अजून विसरू शकत नाही! कुणी गिटार वाजवतंय, कुणी जिन्यात बसून संगीताच्या चर्चेत गर्क आहे, कुणी फ्ल्यूटचा रियाझ करतोय. पुढे चालत गेलो तर एक मुलगी मुक्तकंठाने गात होती! बाहेरचे जग आणि आतले हे संगीताचा अभ्यास करणारे जग.....किती फरक! वास्तविक हे सारे त्यांना काही नवीन नाही....संगीताचा विभाग म्हणजे संगीताचाच अभ्यास झाला पाहिजे ना! परंतु, माझ्या देशातील पुस्तकांना वाहिलेले विद्यापीठ इतके दिवस मनात. डोक्यात 'आपलेच संगीत श्रेष्ठ' अशी समजूत करून ठेवलेले आपल्याकडचे प्राध्यापक मुलांना सुरांच्या 'विहिरीत' पोहायला लावतात! आणि मग जेव्हा त्या पोराला सागरात पोहायची वेळ येते तेव्हा त्याला तेथील मुक्ततेचे असे नवल वाटते! असो, आपण जीवनात 'खुलेपण' केव्हा आणू हा वेगळा विषय झाला! 

 " How can I help you ?" चेहऱ्यावर नैसर्गिक हास्य आणून तिथल्या 'receptionist ' ने आम्हाला विचारले. पुढचे काम जॉर्जने केले. " हा माझा मित्र आशय. हा संगीत विभागाचा विद्यार्थी नाही. परंतु हा त्याच्या देशात, म्हणजे भारतात शास्त्रीय संगीत वाजवतो आणि ह्याला आपल्या विभागासाठी काहीतरी करायचे आहे. ह्याला काही मदत मिळू शकेल का?" " व्ह्य नॉट!" ती उद्गारली. " आम्ही आमच्या विभागात नेहमी काहीतरी नवीन विचार आणण्याचा प्रयत्न करीत असतो. तू जर तुझ्याकडचे ज्ञान  देणार असशील तर आम्हाला आनंदच आहे. थांब मी तुला डॉ. ब्रील चा e -mail  देते. ते 'world  music ' शिकवतात. ते तुला नक्कीच मदत करतील."  आणि दोन वाक्यात माझे काम झाले. पुढे ब्रील साहेबांना e - mail  केलं आणि त्यांचे ही लगेच उत्तर आले. मला एका बुधवारी दुपारी १ ला भेटायला बोलावले. त्यंच्या ऑफिस चे वातावरण सुद्धा विलक्षण! मंद प्रकाश पसरलेला. टेबलवर काही मोजकेच कागद. ( सहीसाठी तंगवून न ठेवण्याचे लक्षण! ;) ) आणि वातावरणाला साजेसे संगीत! अमेरिकन लोकं मेहनती अश्यामुळे असतील कदाचित.....अश्या वातावरणात काम करायला कुणाला नाही आवडणार! " ये, बस...", दाढीदीक्षित डॉ. ब्रील म्हणाले. मी माझी ओळख करून  दिली. "मी भारतातून बायो शिकायला जरी आलो असलो तरी ते माझ्या मिळकतीसाठी....माझ्या  आयुष्यात अव्वल स्थान हे संगीतालाच आहे." त्यांना माझे म्हणणे पटले. " तू असं कर... आमच्या वर्गात नवेंबर महिन्यात आम्ही भारतीय संगीत शिकवणार आहोत. एक अक्खा आठवडा आहे. सोमवारी, बुधवारी आणि शुक्रवारी माझे क्लासेस होतात. तर तू बुधवारी लेक्चर दे. एवढंच काय, तू आमच्या वर्गात इतर वेळेला पण येऊ शकतोस...मुलांशी गप्पा मारू शकतोस. आम्ही एक रेकॉर्ड ऐकतो आणि नंतर त्यावर चर्चा करतो.....तू काहीतरी वाजव आणि आपण त्याच्यावर चर्चा करू!" हे सगळे मला अनपेक्षित होते. पहिल्याच भेटीत हा एवढा प्रतिसाद! ' बघूया.... काहीतरी करू....जमवुया...." ही भाषाच नाही कुठे. कुठला मी भारतातून आलेला मुलगा....आणि कुठले हे प्रोफेसर. पण अमेरिकेत ' talent ' ला कदर आहे ती अशी! नंतर मी त्यांच्यापुढे  विद्यापीठात एक 'म्युसिक क्लब' काढायचा प्रस्ताव मांडला. त्याला देखील " अरे तू फक्त प्रस्ताव घेऊन ये....मी लेगच सही देतो", असे आश्वासन दिले! 

पुढचे काही दिवस मी हवेत होतो! आपल्याला आपल्या आवडत्या क्षेत्रात काहीतरी करायला मिळतंय हा आनंद माझ्या मनात संचारला होता. आणि मी काय पेश करायचे हा विचार करू लागलो.

आणि तो दिवस उजाडला. त्या दिवसाआधी शनिवारी मी ह्युस्टनला उस्ताद झाकीर हुसैन ह्यांचा तबला ऐकला होता आणि त्यांच्याबरोबर फोटो देखील काढला होता. त्यामुळे कदाचित, आत्मविश्वास दुप्पट होता आणि एकदम अनोळखी लोकांसमोर कसे बोलावे ह्याचे दडपण वाटत नव्हते. खुद्द झाकीर ने अमेरिकेत घेतलेल्या workshops  आणि दिलेले interviews मी त्यादिवसात पाहून घेतले. आणि ह्या अमेरिकन लोकांसमोर कसे बोलायचे ह्याचा अंदाज मनात करून घेतला. आणि बरोबर २ वाजता लेक्चर द्यायला पोचलो. डॉ ब्रीलने माझी ओळख करून दिली. " सोमवारी आपण भारतीय संगीताबद्दल ओळख करून घेतली. आज आपल्याकडे भारतातून इकडे शिकायला आलेला एक मुलगा आहे. त्याचे नाव आशय. तो आपल्याला पियानोवर वाजवून दाखवेल आणि नंतर अजून आपली थोडी ओळख वाढवेल." सर्व मुलांनी माझे टाळ्या वाजवून स्वागत केले. आणि मी पियानो वाजवायला सुरुवात केली.

" आमच्या संगीतात आम्ही काही ठराविक सूर वापरून राग मांडतो. त्याच्या पलीकडे कुठले सूर वापरले तर ती एक घोर चूक मानली जाते. हे म्हणजे ५-६ रंगांनीच चित्र रंगवल्या सारखे आहे. सुरुवातीला मर्यादा वाटतात पण एकदा बढत करायला घेतली तर त्याच्यासारखी मजा नाही", मी सांगू लागलो. पहिल्या रांगेत बसलेल्या २-३ मुली अगदी आश्चर्याने ऐकत होत्या. त्यांच्यासाठी हे अगदीच नवीन होते. आणि मी 'राग शुद्ध सारंग' सुरु केला. सुरुवातीला हळुवार लयीत सूर छेडले, व नंतर हळू हळू लय वाढवीत गेलो. नोम-तोम चे आलाप झाले, छोट्या ताना झाल्या आणि वादन संपवलं तेव्हा २० मिनिटे उलटून गेली होती! टाळ्यांचा कडकडाट झाला. एवढ्या उत्साहाने भारतातसुद्धा कुणी टाळ्या वाजवल्या नव्हत्या.....तो क्षण काही औरच होता! :) आणि मी उठलो आणि व्यासपीठावर जाऊन पोचलो. आता मला लेक्चर सुरु करायचे होते. 

 सुरुवातीला शेहनाईचा विडीओ दाखवला. बिस्मिल्लाखान  ह्यांनी वाजवलेल्या  राग मुलतानी ने वातावरण सूरमय झाले!

http://www.youtube.com/watch?v=R9_Fkbg7QBY

 माझ्या वाजवण्याने जो काही संगीताचा अपमान झाला असेल तो भरून निघाला! आणि हळू हळू पोरांचे चेहरे कुतूहल दर्शवू लागले. कुठले आहे हे वाद्य? कोण आहे हा वाद्य-फुंकणारा माणूस? शेवटी मी स्वतः त्यांना कलाकाराचे नाव सांगितले आणि म्हणालो - " he is the pied-piper of India". वर्गात हशा झाला. त्यानंतर बासरी सुरु झाली. हरिप्रसाद चौरासियांनी वाजवलेला 'राग हंसध्वनी' मी त्यांना दाखवला.

http://www.youtube.com/watch?v=R5w7ToxsrUw

 त्या वर्गात, उत्कृष्ट ध्वनी-योजनेत बासरीने लगेच रंग भरला. पोरांचे हात ताल धरू लागले! माना हलू लागल्या. काही मुलांच्या चेहऱ्यावर आनंदाचे हास्य प्रकट झाले. मी हे सारे आनंदाने पाहत होतो. 

नंतर मी पोरांना सारंगी आणि वायोलिन च्या दोन चित्रफिती दाखवल्या. सारंगीवर उस्ताद सुलतान खान ह्याने वाजवलेले हे लोकगीत होते - 

http://www.youtube.com/watch?v=1tc7xUEiisE

आणि वायोलिन वर वी. जी जोग ह्यांची ही चित्रफित:  

http://www.youtube.com/watch?v=EXnEj0ceuHU

 ह्याच्यात झाकीरने केलेल्या तबल्याच्या साथीला साऱ्यांनी माना डोलावल्या. पण मला त्यांना वायोलिन दाखवायचे होते म्हणून मी तबल्याकडे थोडावेळ दुर्लक्ष केलं. पण पुढील १० मिनिटात झाकीर काय मजा करणार आहे ह्याची मला तेव्हा कल्पना नव्हती! ह्यानंतर तार- वाद्य दाखवायची वेळ आली. रवी शंकर आणि अली अकबर खान ह्यांच्यामुळे ही वाद्य अमेरिकेत लोकप्रिय देखील आहेत. त्यात मी अली अकबर खान ह्यांचे हे वादन दाखवले- 

http://www.youtube.com/watch?v=qzDx7vgluq0 

अली अकबर ह्यांच्या कॅलिफोर्निया मधल्या कॉलेज बद्दल सुद्धा मी त्यांना माहिती दिली. आणि नंतर विलायत खान ह्यांची सतार ऐकवली. ह्या सतारीवर तिथले लोक मात्र कमालीचे फिदा झाले! तार एवढ्या अलगद कशी काय छेडली जाऊ शकते ह्याचे आश्चर्य त्यांच्या चेहऱ्यावर दिसून येत होते! काही काही मागे बसलेले उत्साही तरुण हवेत सतार वाजवावी अश्या रीतीने बोटे फिरवत होती. सात-समुद्र पार असलेले संगीत, केवळ सुराच्या ताकदीमुळे काय चमत्कार घडवू शकते हे मी आनंदाने पाहत होतो!

http://www.youtube.com/watch?v=YojJ7JC5zNk

त्यानंतर मी शिवकुमार शर्मांची संतूर वर एक पहाडी धून ऐकवली. त्याला देखील प्रचंड दाद मिळाली!

http://www.youtube.com/watch?v=83K7FZD9qgM

आणि नंतर आला तबला. ताल-वाद्य म्हणून मी पखवाज सुद्धा दाखवला. पण खरी मजा आणली झाकीर हुसैन ने! त्याची ही चित्रफित मी दाखवली तेव्हा समोर बसलेल्या लोकांच्या माना, हात, पाय आणि नंतर एकूण शरीर तालमय होऊन गेलं! ही मुलं तो तालाचा अविष्कार पाहून बाक वाजवू लागले. एकमेकांकडे हसऱ्या चेहऱ्याने पाहू लागले. आनंद share करू लागले! झाकीरने सामान्य लोकांपर्यंत तबला पोचवला ह्याचे अजून कुठले उदाहरण मी देऊ? कोण कुठली ही अमेरिकन लोकं आणि कुठलं हे दूर-देशातील संगीत!

http://www.youtube.com/watch?v=As1OMMcHXFs

 शेवटच्या चित्रफितीने मात्र ह्या साऱ्यावर कळस चढवला! बासरी आणि तबला ह्यांच्यातील  बातचीत त्यात दिसते. हे त्या पोरांना इतके आवडले की त्यांनी टाळ्यांचा कडकडात केला! 

http://www.youtube.com/watch?v=_WLwoQSIKv4

३ वाजले होते. वेळेत माझे लेक्चर संपले. माझ्या आयुष्यातला कधीही न विसरणारा तो एक तास! ७ सुरांनी माझे मन आणि त्या अमेरिकन अनोळखी मुलांचे मन जोडणारा तो एक तास! एक भारतीय म्हणून मनात गर्व वाटणारा तो एक तास. आणि त्या अमेरिकन लोकांची दाद देण्याची प्रवृत्ती दाखवून  देणारा तो एक तास.

पुढे कधी संगीत विभागाच्या जवळून गेलो तर मुलं विचारायची, " तूच न तो ज्याने आम्हाला त्या दिवशी भारतीय संगीताबद्दल सांगितले. इट वॉज टू गुड!" आणि माझा दिवस पुढे आनंदात जायचा! 

आज ४ नवेम्बर २०११. एकदम लक्षात आले की ह्या घटनेला एक वर्ष झाले. म्हणून लिहावेसे वाटले! 

- आशय गुणे 

                         

Life's Biggest Regret - A poem

As I listen to a beautiful song
Goes my mind back so long
Science only had a future
Commerce and Arts went wrong

Wise were all the people
Secured who all the mark
I was never a 'wiseman'
On my mind was this 'mark'

Science was the field
Which had those students bright
For 'they' always felt
Arts and Music had no sight

Wanted I to be
a performing Musician
For the society paid heed
to a wise Physician

Joined I these wisemen
Now knowing I wasn't them
Fumbled in the exams
Not sure of my aim!

Chose later I a field
Landed me in the States   
Realized there in it
My mind has no real stake

People with age of mine
being never stamped 'wise'
Concerts they attended and gave
their passions they did rise!

Follow will I this joy
gain ever this mirth?
Time running away,
or never in this birth?

Looking back I regret
So late I realized
For had that been early
had I dreams materialized!


 - Aashay Gune  

Some (if you call them) Poems! ;)

When I met my first crush

There was a time
in the morning rush  
On the street met I
my first ever crush

Not for the big gap
had I a lump
But for the sigh
she now was plump

Stuck me hard
her hair had a sight
Which alas now
had become white

Ah to get her view
places guys hid!
Ah who is that behind
Gosh! that's her kid!

Heard I a voice
greeting me a hi!
Stood besides her
a geeky nerd guy

A beauty was she
But made her brain loose
Smart me instead
Nerd did she choose

Oh wondered I
Was she my crush?
Said was in a hurry
Made I a rush!


My Voice

Come will once a day
Sing will I all the way
With all emotions comprise
That will be my voice!

The anxiety of the rains
The blossoms of the springs
Of all seasons comprise
That will be my voice

At times the darkness in the night
At times a pleasant morning light
Of all sights comprise
That will be my voice

At times a restless sunset
At times a romantic moonlight
At times an enthusiastic glee
At times silence breaking free
Of all emotions comprise
That will be my voice


My Dream 

Away from the chaos I lie
Neither regret nor a sigh!

Free to follow my passion
With a lot of self-compassion

Keeping all worries at bay
Eager for my day

Waiting for that ray
Flourish will I all the way

A great research by my side
With Music and Arts making a stride

I want to be among the Seers
And stand tall among my peers

To the Rioters 

Hey you rioting men
show some character
Fight amongst you
Mess not the women

you don't have the courage
to spare your brothers
wait to gather some
for your sisters

In this fury of emotions
never you care,
for a person like your father
still never you spare
at least care
for every such mother
who sees us from bare


Spontaneous:

Sit I poised,
riding my vehicle!
Dynamic in nature 
'Past' is its make.

A few tumbles on the road
a few hiccups on the way.
It road is whaky, it is shaky
'Present' is its flow.

The way to the top,
the ultimate bliss where forms.
Passion is your friend,
joy being the only outcome.
Preferred is such destination,
'Future' is the direction.
 

कॅब्रे-डान्सर फिओना

अमेरिकेत शिकायला गेलेल्या विद्यार्थ्यांना सामान्यांची अमेरिका बघायची असेल तर विद्यापीठाबाहेरचे जग पाहणे अत्यंत गरजेचे आहे. ही अमेरिका सिनेमातील कृत्रिम अमेरिकेपेक्षा खूप वेगळी आणि अर्थात वस्तुस्थिती दर्शवणारी असते. उदाहरण द्यायचे झाले तर डॉलर्सचे देईन. अमेरिकन माणूस हा डॉलर्स उडवीत जगत असतो असे आपण सिनेमात बघतो. पण वस्तुस्थिती काय आहे हे इथला सामान्य माणूस दाखवून जातो. ह्याच डॉलरच्या मागे अमेरिकन माणसाला कसे झगडायला लागते व एकदा ते मिळाले की ते टिकवणे ही कसरत तो कसा करतो हेच त्यातून दिसून येते! एकदा हे समजू लागले की मग अमेरिकन अर्थव्यवस्था सामान्यांना कशी लुबाडते हे कळायला लागते. आणि मग दिसू लागते अमेरिकन गरीबी! आणि ह्या गरिबीतून, झगडण्यातून निर्माण होणारे अमेरिकन स्वभाव आणि डॉलर्स कमावण्याची साधने!

अमेरिकेत विद्यार्थी दशेत असताना मी एका 'मॉटेल' मध्ये काम करत होतो. तिथे  मला वरील सांगितल्याप्रमाणे अनेक प्रकारची माणसं भेटली. त्या अनेक व्यक्तींमध्ये जर सर्वात कुणाचे आयुष्य मनाला छेद देऊन गेले असेल तर ते फिओनाचे! मॉटेलच्या मागे एक 'कॅब्रे' होता! फिओना ह्या कॅब्रे मध्ये नृत्य करायची. अजूनही करत असेल कदाचित.
मी मॉटेलमध्ये काम शिकून घेत असताना प्रथम तिला पाहिले. तेव्हा ही मागच्या कॅब्रे मध्ये 'कॅब्रे-डान्सर' आहे हे कळले. त्या दिवशी मी आणि मला काम शिकवणारा माझा मित्र एकमेकांकडे बघून हसल्याचे तेवढे स्मरते! पण फिओना ने हे असे हसणे, चेहऱ्यावर ते कृत्रिम स्मित ठेवून कसे काय पचवले (आणि आताही पचवत असेल), हे मला त्यानंतर तिच्याशी अनेकवेळेला झालेल्या बोलण्यामुळे समजले. आणि परिस्थिती ही माणसाला घडवण्यात सर्वस्वी कशी जवाबदार असते हे पटवूनही दिले!              
त्यानंतर तिचे दर्शन एखाद्या महिन्याने झाले. तेव्हा मला काम येऊ लागले होते आणि मी मॉटेलमध्ये रात्रपाळी करू लागलो होतो. फिओना बरोबर तिचा 'बॉयफ्रेंड' होता. आपल्या ओठांचा विस्तार जवळ जवळ कानापर्यंत नेत तिने स्मितहास्य (?) केले आणि मला म्हणाली, " एक 'सिंगल बेड' रूम दे. मी इकडे येत असते....तू नवीन दिसतो आहेस." ती हे सांगताना तिचा बॉयफ्रेंड तिच्या केसांशी खेळू लागला आणि तिच्या गळ्याचे चुंबन घेऊ लागला. हे सारे माझ्या डोळ्यापुढे घडत असताना मी 'पाहून-न पाहिल्यासारखे' केले आणि तिने मागितलेली खोली तिला देऊन टाकली. आणि नंतर एक अजागळ वाक्य त्या दोघांकडे फेकले - " उद्या नाश्त्याला भेटूया!"
हे माझे वाक्य ऐकून दोघे जोर-जोरात हसू लागले. असे हसण्याचे कारण काही तासांनी मला समजले. पहाटे तिचा बॉयफ्रेंड मला खोलीची चावी द्यायला आला आणि संपूर्ण दंतदर्शन व्हावे असे हास्य करीत तो जातो आहे हे मला सांगितले!  आणि झाला प्रकार माझ्या ध्यानात आला. नाश्त्यापर्यंत थांबणे हा उद्देशच नव्हता त्यांचा! आणि ४ च्या सुमारास फिओना आली. " राहायला दिल्याबद्दल धन्यवाद! मला ह्याची 'कंपनी' आवडली. ह्याने मला जास्त त्रास दिला नाही.....मागे ज्याच्याबरोबर आले होते त्याने खूप त्रास दिला मला! गुड बाय .....सी यु नेक्स्ट टाईम", डोळा मारीत फिओना निघून गेली. हे सारं मला सांगायची काय गरज होती, हा विचार करीत सकाळी मी घरी गेलो.

त्यांनतर काही आठवड्यांनी फिओना एका व्यक्तीबरोबर मॉटेलमध्ये आली. रात्र काढायला आलेल्या व्यक्तींना नाश्त्याबद्दल विचारायचे नाही हे आता मी चांगलेच जाणून होतो! ही व्यक्ती मात्र पन्नाशीतली अगदी सहज वाटत होती.  " तो तूच होतास काय रे...मगाशी मी फोन केला होता तेव्हा मला reservation  ला नाही म्हणणारा,"
तो तगडा माणूस माझ्यासमोर गुरगुरला. झालं असं होतं की ह्याने खोली बुक करण्यासाठी फोन केला होता आणि आमच्या मैनेजरने आम्हाला तसं करायला परवानगी दिली नव्हती. शेवटी फिओनाने मध्यस्थी केली आणि म्हणाली, " हा आपलाच माणूस आहे, एरिक....ह्याने मागच्या वेळेस मला स्वस्तात खोली दिली होती.मला खात्री आहे हा आपल्याला आतासुद्धा मदत करेल." आणि दोन पुरुषांमध्ये स्थापन झालेलं शीतयुद्ध एका सुंदर स्त्रीने थांबवले! नंतर फिओना मला स्वतः येऊन म्हणाली, " आय एम सॉरी....पण एरिक जरा तापट डोक्याचा आहे. त्याला सर्व काही लवकर हवं असतं...आणि जेव्हापासून त्याची नोकरी गेली आहे तेव्हापासून तो जास्तच चिडतो. त्याची नोकरी एका आशियाई माणसाने घेतली म्हणून त्याला तुझा जास्त राग आला असेल!" मी आशियाई आहे हे तिला माहिती असूनसुद्धा ती मला हे सगळं सांगत होती.  आणि मागे झाले तसेच ह्या वेळेला देखील झाले. पहाटे एरिक येऊन मला खोलीची चावी देऊन गेला. चेहऱ्यावर हास्य अर्थात नव्हतेच! आणि मग तक्रारीचा सूर लावत फिओना आली. " आय हेट एरिक! सारखा छळत होता मला....अजिबात झोपू दिले नाही रात्रभर! त्रास दिला फार. मी अजिबात येणार नाही त्याच्याबरोबर इकडे.....जरी त्याने मला १००० डॉलर्स दिले तरीसुद्धा!" सकाळचे ६ वाजले होते. मला तिची दया आली आणि मी तिला कपभर कॉफी पिऊन जा असा सल्ला दिला. " नो हनी, मला झोपेची गरज आहे.....मी घरी जाऊन झोपते....आज रात्री परत कामाला यायचे आहेच....झोप असणं गरजेचं आहे!" मागच्या कॅब्रेकडे बोट दाखवत, किंचित तोंड वाकडं करीत फिओना निघून गेली!
आश्चर्य ह्याच गोष्टीचे होते की ही बाई मला सगळं सांगत का होती? तिला मी ह्यापूर्वी फक्त एकदाच भेटलो होतो. पण मॉटेलमध्ये काम करणाऱ्या माझ्यासारख्या कारकुनावर एवढा विश्वास? का तिला सतत कुणाला तरी काहीतरी सांगावेसे वाटत असेल? अमेरिकन एकटेपणाचा अंदाज घेत मला दुसरा पर्याय जास्त बरोबर वाटला! मात्र मी कॉफी विचारलेल्या त्या दिवसानंतर फिओना माझ्याशी अधिक बोलू लागली. येता-जाता गप्पा मारू लागली. तिच्या कॅब्रे मध्ये इतर मुली कशा आहेत ह्याबाबतीत सांगू लागली. सर्वांना सोडून लोकं हिलाच कसे निवडतात आणि इतर मुली हिच्यावर कशा जळतात ह्या कथा देखील मी ऐकल्या! शेवटी ही मुलगीच ना! तुमची नोकरी कुठलीही असली तरी देवाने घडवलेल्या ह्या मुलभूत गोष्टी माणसात असतातच! 'thanksgiving ' ला खूप शॉपिंग कर असा ही सल्ला तिने नंतर मला दिला....नंतर नाताळच्या देखील शुभेच्छा दिल्या!
नंतर एक असा काही किस्सा झाला की आमच्या बोलण्यात थोड्या दिवसांसाठी खंड पडला! फेब्रुवारी महिन्याच्या रात्री फिओना मॉटेलमध्ये राहायला आली. ह्यावेळेला मात्र ती एकटी होती. पण सारखी कुणाचीतरी वाट बघत होती. अस्वस्थ वाटत होती. शेवटी मीच होऊन विचारले, " तू कुणाची वाट बघते आहेस का?"
" हो", ती म्हणाली. " त्याने मला सांगितले तुला आज दुप्पट डॉलर्स देईन आणि आज तो आलाच नाही. तो जर आला नाही तर रूमचे डॉलर्स मला एकटीला भरावे लागतील आणि सारे डॉलर्स माझे स्वतःचे खर्च होतील! मग उद्या मला जास्त काम करावे लागेल!" कुणीतरी तिला डॉलर्सचे आमिष दाखवून फसवले होते. " थोडावेळ थांब ना, तो नक्की येईल", मी उगीचच समजुतीचा सूर लावला! " मला तू ह्या गोष्टीसाठी आवडतोस....तू खरच खूप स्वीट आहेस", ती म्हणाली! आता मी समजूत काढतो म्हणून ती एवढी खुश झाली होती आणि अमेरिकेत 'आय लाईक यु" म्हणायची पद्धत आहे.....नाहीतर एखादी मुलगी एका नुकत्याच अमेरिकेत आलेल्या भारतीय  तरुणाला असं म्हणाली असती तर त्याची स्वारी आकाशात उडाली देखील असती!
नंतर त्याच रात्री ३ वाजता तिचा खोलीतून फोन आला. " मी कुणावर विश्वास ठेवणार नाही. मी माझी कमाई आज फुकट घालवली आहे. ह्यापुढे मी अजिबात एकटी येणार नाही राहायला.....मला उद्या सकाळी ५.३० चा 'wake - up  call ' दे!" दुप्पट डॉलर्स मिळण्याच्या आशेने आलेल्या फिओनाला तिच्या त्यादिवशीच्या बॉयफ्रेंड ने फसवले होते आणि ती तिची कमाई खोलीचे भाडे देण्यात आता वाया घालवणार होती! मी त्यानंतर माझी मॉटेल मधली ठरलेली कामं केली आणि बरोबर ५.३० ला नाश्ता मांडायला सुरुवात केली. तेवढ्यात एक गोड आवाज माझ्या कानी पडला, " गुड मोर्निंग हनी!" आणि वळून पाहतो तर काय.....
फिओना नाश्त्याची चौकशी करायला उभी होती....परंतु तिच्या अंगावर फक्त एक टॉवेल होता! ही बाई अंघोळकरून तशीच मला खाली विचारायला आली होती! मला काय बोलायचे काहीच सुचेना. पण हिचे रडगाणे सुरूच होते! "मी काल रात्री पासून काहीच नाही खाल्लं! त्याची वाट बघत बसले ना! मला डॉलर्सची खूप गरज आहे....म्हणून मी त्याचे ऐकले आणि मला दुप्पट डॉलर्स मिळतील ह्या आशेने इकडे राहायला आले. मी आता कुणावर विश्वास ठेवणार नाही!" साहजिकच अस्वस्थतेच्या स्थितीत ती स्वतः ची वेशभूषा देखील विसरली होती! त्यादिवशी नाश्ता करून ती निघून गेली, परंतु माझ्या मनातून ती एकदम उतरली!

 
माझ्यासाठी ती आता एक लाज नसलेली बाई होती. इतर मुलांसारखेच माझेसुद्धा विचार सुरु झाले! आमचं असं आहे.....कॅब्रे मध्ये नग्न स्त्रीला आम्ही न लाजता बघू, परंतु तीच स्त्री बाहेर कुठे अशी दिसली की तिला नाव ठेवून मोकळे! नंतर फिओना माझ्याशी बोलायला यायची....पण मी एक-दोन शब्दात उत्तरं देऊन संभाषण टाळायचो. आणि अचानक एके दिवशी( रात्री) एक असा प्रसंग घडला की फिओना ने मला तिची सगळी कहाणी सांगितली.....आणि मी देखील ती मन लावून ऐकली!
त्या रात्री लोकांची वर्दळ अगदी कमी होती. मी देखील वेळ मारण्यासाठी फेसबुकचा वापर करीत होतो. आणि वाद्यसंगीत लावून ऐकत बसलो होतो. संतूर हे वाद्य होते! रात्रीच्या त्या प्रहरी शिवकुमार शर्मांचा 'मालकंस' मॉटेलमध्ये वेगळाच रंग भरत होता! " किती छान संगीत आहे हे.....मला ऐकायला खूप छान वाटतंय ", बघतो तर समोर फिओना उभी! मी पण संगीत हा विषय निघाल्यामुळे खुललो आणि हे संगीत कुठलं आहे, हे वाद्य कुठलं आहे.....हे माझं ठरलेलं भाषण सुरु केलं! ;)   
" खूप छान आहे रे! मी हे कधीच ऐकलं नव्हतं! तुला माहिती आहे? मी माझ्या शाळेत गायचे!" तिने हे असे सांगणे अनपेक्षित होते! पण असं सांगून ती एकदम ५ सेकंद थांबली. मी लगेच संगीत हा विषय सुरु झाल्यामुळे विषयाच्या गाडीची driving seat घेतली! "काय गायचीस तू? कुणाचे संगीत तू ऐकतेस?"
" मी शाळेत एका 'choir ' मध्ये गायचे! आणि मला herbie hannock ला ऐकायला आवडते. पण काय सांगू....ह्या नोकरीमुळे वेळच नाही मिळत!" तिच्या चेहऱ्यावरची नाराजी स्पष्ट दिसत होती! " पण मला शाळेबद्दल बोललेलं आवडत नाही! ते माझ्या आयुष्यातील सर्वात वाईट दिवस होते", ती अगदी निर्विकारपणाने म्हणाली. मी आश्चर्याने विचारले. " असं का?" आणि त्यानंतर जवळ जवळ ३० सेकंद स्तब्धता पसरली. बाहेरच्या highway वरून जाणाऱ्या गाड्यांचा आवाज स्पष्टपणे त्या रात्रीच्या प्रहरी ऐकू येत होता! आणि फिओनाची कळी खुलली आणि ती बोलू लागली.
" यु नो....तुमच्यासारखे माझे आयुष्य नव्हते. माझ्या आई-वडिलांचे एकमेकांशी पटायचे नाही! आई तिच्या बॉयफ्रेंड बरोबर राहायची आणि मी बाबांबरोबर. माझ्या शाळेत माझ्या मित्र-मैत्रिणींचे आई-वडील यायचे....केवळ माझेच यायचे नाहीत. त्यांच्या बरोबर बाहेर जेवायला जाता आलं नाही कधी.....आणि मी चांगलं गायले की मला शाबासकी पण कधी मिळायची नाही! I  hate  my  parents  for  this !"
" माझ्या घरी मी आणि माझे बाबाच राहायचो. आई कधी कधी मला भेटायला यायची, पण जर तिच्या बॉयफ्रेंडने परवानगी दिली तरच. बाबा माझ्याशी कधीतरीच बोलायचे....नंतर-नंतर त्यांच्या गर्लफ्रेंड्स घरी येऊ लागल्या. मला माझ्याच घरी कुणाशी बोलता यायचं नाही....मी माझ्याच घरी एकटी होते. " फिओना आता बांध फोडून बोलत होती आणि मी शांतपणाने ऐकत होतो. " माझे बाबा एका सिमेंट कारखान्यात कारकून होते आणि ते त्यांचा पगार ह्या बायकांवर उडवायचे. त्या बायकांना हे एवढे डॉलर्स मिळताना मी बघायचे आणि तेव्हा मला वाटले.....ह्या पेश्यात जास्त कमावता येतं. आणि मी कॅब्रे डान्सर होयचे ठरवले. पण तीच तर चूक केली मी!  मला वाटलं पुरुष हे मनापासून डॉलर्स देतात.....पण नाही....त्या हरामखोरांना फक्त तुमचा फायदा घ्यायचा असतो हे मला आत्ता समजायला लागलंय.पण आता उशीर झाला आहे!
तेवढ्यात मॉटेल मध्ये राहणरी एक बाई मला काही प्रश्न विचारायला म्हणून आली. आणि परत जाता जाता तिने एका विशिष्ट नजरेने फिओनाकडे पहिले. फिओनाने देखील ' अशा  छप्पन नजरा रोज झेलते' ह्या  थाटात तिच्याकडे पाहिले . आणि  परत सगळं  सांगायला सुरुवात केली!  " माझ्या बाबांमुळे मी ह्या पेश्यात उतरले. त्यांना डॉलर्स उडवताना बघितले होते ना मी! "  मी तिचे बोलणे तोडून मध्येच विचारले, " पण एका नृत्याचे तुम्ही २० डॉलर्स घेताच ना? मिळतात की तुम्हाला डॉलर्स!"
" मी पण असाच विचार केला होता. माझ्या मैत्रिणीने शाळेत सांगितले होते....दिवसाला ४- ५ नृत्य केली की बरेच  डॉलर्स मिळतात. पण तसं नाही ना! आम्ही आमच्या मालकाला आठवड्याभरात एक विशेष रक्कम देतो. मला ४०० डॉलर्स आठवड्याचे द्यावे लागतात त्याचे stage वापरण्यासाठी. त्यावर जर काही आम्हाला मिळाले तर ते आमचे. आणि त्याच्याखाली कमाई जाऊ लागली....आणि असं दोन वेळेस  झालं की आमची हकालपट्टी होते! आमच्यामुळे सर्वात आधी डॉलर्स त्यांना मिळतात....आम्हाला नाही..!" ह्याचा अर्थ त्यांना 'पगार' हा प्रकारच नव्ह्ता! फिओनाला जर  आठवड्याला ५०० डॉलर मिळाले, तर त्यातले १०० फक्त तिचे. वरचे ४०० जाणार क्लबला!  " जर क्लब चांगल्या परिसरात असेल तर ते तुमच्याकडून ह्यापेक्षा जास्तदेखील घेईल, पण हे असं सगळ्या  क्लब्स मध्ये असतं", ती पुढे सांगू लागली.
"आम्ही सगळ्या क्लब्समध्ये lap dance  हवा आहे का असे विचारात फिरतो....कारण त्याचे आम्हाला २० डॉलर्स मिळतात....pole  dance केलं तर फक्त १ डॉलरच्या नोटा आमच्यावर उधळल्या जातात. आम्हाला आठवड्याच्या सुरुवातीलाच ४०० डॉलर्स जमवायचे असतात....मग नंतर आम्हाला कमाई स्वतःसाठी करता येते." मला लगेच माझ्या मित्राची आठवण आली. त्याच्याकडे एक  कॅब्रे-डान्सर , 'lap  dance ' हवा आहे का असे विचारात आली होती. त्याला स्वतःच्या चांगल्या दिसण्यावर जणू खात्रीच पटली होती! पण त्याचे मूळ कारण आत्ता काळात होते....डॉलर्स जमवायचे हे कारण!
" पण जर तुमच्या क्लब मध्ये कमी लोकं आली तर? आणि तुम्हाला ४०० डॉलर्स साठवायला
जमलंच नाही तर?" मी प्रश्न केला.
"मग आम्ही मॉटेलमध्ये येतो. ती आमची कमाई असते", चेहऱ्यावरची रेषही न हलू देता ती म्हणाली. डॉलर्स कमावण्यासाठी ही धडपड आता माझ्या लक्षात येत होती. क्लब जेवढे डॉलर्स कमावतात आणि डान्सर्स जेवढे कमावतात ह्यात खूप तफावत आहे! 
"आणि मग शेवटी तुमच्याकडे काही डॉलर्स उरतात का? महिन्या अखेरीस काही शिल्लक राहते का?" प्रश्नावरून राष्ट्रीयत्व ओळखता आले असते तर मी भारतीय आहे हे तिने लगेच ओळखले असते! ;)
  " काहीच उरत नाही रे महिन्याचा अखेर! अर्ध्याहून जास्त डॉलर्स माझे घरभाडे भरण्यात जातात. त्यानंतर वीज बिल आहे, इंटरनेटचे भाडे आणि जेवण- खाण! पण सर्वात जास्त डॉलर्स जातात ते 'make up ' चे
सामान घेण्यात! आम्ही नाचताना नग्न होतो आणि त्यामुळे आम्हाला साऱ्या शरीराला सजवावे लागते,सारखे ताजे-तवाने दिसावे लागते, त्वचेची काळजी घ्यावी लागते. ह्यात बराच खर्च होतो!" ती हे फार सहजतेने सांगत होती. आणि मी त्या रात्री हे सारे व्यवस्थित ऐकले. ती सांगत होती त्यात तत्थ्य देखील होते. शेवटी काय, डॉलर्स खात्यात जमा होणे आणि ते खात्यातून बाहेर जाणे ह्याच चक्रात तिचे आयुष्य कोरलेले होते!
कॅब्रे मध्ये गेल्यावर तिथल्या ह्या मुली समोर बसलेल्या लोकांकडे त्यांना आकर्षित करण्याच्या हेतूने एका विशिष्ट नजरेने पाहतात. समोर बसलेल्या पुरुषांना ती नजर फक्त दिसते. त्या नजरेखाली दडलेली परिस्थिती मात्र कुणालाच दिसत नाही. ती परिस्थिती त्या रात्री मला फिओनाने तिच्या शब्दात सांगितली. ह्या साऱ्या अनुभवात तिचे एकटेपण समजून घेण्याचा प्रयत्न मी केला. त्या दिवशी देखील ती टॉवेल लावून खाली आली, त्यात तिची हताशा दिसत होती, डॉलर्सची जमवा-जमव करताना होणारे कष्ट दिसत होते आणि एकूण तिच्या त्या नोकरीमुळे आलेली थोडी 'धिटाई' सुद्धा होती! फक्त त्या रात्री माझ्यात तिला समजून घेण्याची ताकद नव्हती. तिची ही कथा ऐकल्यावर मात्र हे सारे विसरून माणूस म्हणून तिच्यासाठी एक सहानुभूती निर्माण झाली एवढे खरे! 

- आशय गुणे                            

Image Credits:  1. http://stellacreation.blogspot.in/2011/09/cabaret-red-grey-bracelet.html
2.For the beautiful pole-dance sketch - http://www.sharecg.com/v/49020/related/1/3D-and-2D-Art/Pole-Dance
3. http://www.snafu-comics.com/forum/viewtopic.php?f=5&t=23611&start=300

स्टीव आणि त्याचे 'बाबा'

    सी.एस.टी वरून पनवेलला येणाऱ्या शेवटच्या लोकलने प्रवास करत होतो. मुंबईतल्या 'वारा खेळता असणाऱ्या' अश्या एकाच ठिकाणी - म्हणजे ट्रेनच्या दरवाज्यात उभा होतो!
ट्रेनच्या दरवाज्यात उभं राहून संगीत ऐकणं ही माझ्यासाठी उच्च-आनंदाची स्थिती आहे. आणि,  'i -pod ' shuffle स्थितीत असल्यामुळे, कानांना केव्हा कसली मेजवानी मिळेल काय सांगता येत नाही. आणि अचानक एका जुगलबंदीची 'रेकॉर्ड' सुरु झाली. ती जुगलबंदी होती विख्यात सरोदवादक उस्ताद अलिअक्बर खान आणि विख्यात सतारवादक विलायातखान ह्यांच्यात. मंदिराच्या गाभाऱ्यात 'ओम' म्हटलं की आवाज घुमतो तसा तो सरोद चा आवाज आणि मोत्यांची माळ सोडल्यावर जितके अलगद ते मोती त्यातून सांडतील तसा सतारीचा साज! आणि ह्या दिव्य सुरांना उस्ताद झाकीर हुसैन आणि अवतार सिंग ह्यांच्या तालाची गुंफण! खरच, ह्या सुरांच्या फुलांना तालाचे गुंफण बसले की पुष्पगुच्छासारखी मैफल पेश होते!
                    'क्या बात है' म्हणत म्हणत मी ऐकू लागलो. परंतु, 'तिलक- कामोद' रागाची ती रेकॉर्ड ऐकता ऐकता आठवण झाली एका वल्लीची! ती वल्ली म्हणजे स्टीव. स्टीव ह्या माणसाने ७० च्या दशकात झालेल्या ह्या मैफिलीत हजेरी लावली होती. तो होता 'स्टीव मिलर' - विख्यात सरोदवादक अलिअक्बर खान ह्यांचा शिष्य! मी अमेरिकेत असताना एक वर्ष आमची 'संगीत' ह्या धाग्यावर टिकलेली मैत्री होती.
                      २००७ साली ही रेकॉर्ड मी 'download ' केली. तेव्हा अमेरिकेत जाईन असं ठरवलं देखील नव्हतं. परंतु ३ वर्षांनी ह्या रेकॉर्डशी संबंधित असलेला ईसम मला भेटेल, त्याच्याशी चर्चा होईल, मैत्री होईल असे मला स्वप्नातदेखील वाटले नव्हते! ह्याच स्टीवबद्दलच्या काही आठवणी इथे लिहाव्याश्या वाटल्या!
                   
              २०१० साली भारतातून परत अमेरिकेत गेलो. सुट्टीसाठी आलो होतो ना! मनात विचार आला संगीताशी निगडीत काहीतरी करावे. तीच तर माझी आवड आहे आणि त्या देशात ओळखी वाढवायचे एक साधन. भारतीय संगीत शिकवणारे कुणी माझ्या शहरात आहेत का ह्याचा शोध मी घेऊ लागलो. तर गुगल वर एक नाव आढळले. 'स्टीव मिलर', वाद्य: सरोद, इच्छुक व्यक्तींना गाणे सुद्धा शिकवून मिळेल! क्षणभर विश्वास बसेना......भारतीय संगीत आणि अमेरिकन नाव? पण क्षणभरच! कारण, रवी शंकर ह्या व्यक्तीमुळे आणि आता झाकीर हुसैन मुळे भारतीय शास्त्रीय संगीताचे अनेक अमेरिकन शौकीन आहेत हे माझ्या ध्यानात आले! आणि त्वरित स्टीव ला
e -mail केलं. दोन दिवसात उत्तर आले. ' शनिवारी भेटूया का?' मी कशाला नाही म्हणतोय....ठरलं....आणि आम्ही शनिवारी त्याच्या घराच्या जवळ असलेल्या 'स्टारबक्स' मध्ये भेटायचे ठरवले. उत्सुक्तेपोटी मी अर्धा तास आधीच जाऊन पोचलो. त्याचे फोटो आणि video मी आधीच पाहून ठेवले होते. त्यावरून एवढे कळले की हा पठ्ठा अलिअक्बर खान ह्यांचा शिष्य आहे....आणि त्यांनी स्थापन केलेल्या 'अली अकबर कॉलेज ऑफ म्युसिक' मध्ये शिकला आहे. एवढे माझ्यासाठी पुरे होते. त्या कॉलेजबद्दल मला भरपूर माहिती होती आणि अलिअक्बर ह्यांची सरोद देखील मला आवडते. ह्या एवढ्या भांडवलावर मी  'interview ' ला जायच्या ऐटीत तयारी करून गेलो!
        मी दाराशी उभा होतो. इतक्यात एक गाडी आली. एक बऱ्यापैकी उंच व्यक्तिमत्व त्यातून बाहेर पडले. हाफ पेंट आणि टी-शर्ट घातलेले आणि डोक्यावर टेक्सास ची टोपी. तब्बेतीने अगदी धष्ट-पुष्ट! दोघांनी एकमेकांना अगदी क्षणात ओळखले. मी त्याचे फोटो बघितले होते म्हणून आणि 'ह्या गोरयांमध्ये  भारतीय दिसतोय तोच आशय' असं असेल म्हणून त्याने! आत बसलो आणि कॉफी मागायच्या आत संगीत हा विषय सुरु! किंबहुना, दोघांना कॉफीपेक्षा संगीताचेच व्यसन जास्त होते! प्रथम मी माझा परिचय करून दिला. मी अमेरिकेत कधी आलो...प्रथम कुठल्या शहरात होतो, इकडे कधी आलो....काय करतोय असे क्षुल्लक विषय झाल्यावर मी त्याच्याबद्दल विचारले. त्याचा परिचय ऐकून मात्र मला माझ्या देशाच्या शैक्षणिक परिस्थितीची  आणि सामाजिक वस्तुस्थितीबद्दल कमालीची चीड आली! हा माणूस प्रथम 'mountaineering ' शिकायचे म्हणून नेपाळला गेला. तिकडे शिकता शिकता त्याला शेजारच्या भारतात जावेसे वाटले. कारण अमेरिकेत त्याकाळी भारताबद्दल आणि एकूण पूर्व-संस्कृती बद्दल कमालीची उत्सुकता आणि आस्था होती! (आजही आहे. जे भारतीय अमेरिकेत चांगले वागतात त्यांनी ती टिकवूनही ठेवली आहे! )  भारतात आल्यावर त्याच्या कानी भारतीय शास्त्रीय संगीत पडले आणि त्याने निर्णय घेतला- हेच शिकायचे! कुठे शिकायचे हा प्रश्न योगायोगाने सुटला. जवळ-जवळ तेव्हाच 'अलिअक्बर' ह्यांनी कॅलिफोर्निया मध्ये ते कॉलेज स्थापन केले. रवी शंकर, अलिअक्बर आणि अल्लारखा ( झाकीर चे वडील) ह्यांनी भारतीय संगीताचा झेंडा अमेरिकेत रोवला तेव्हाचा तो काळ होता! लगेच स्टीव ने गाडी मागे वळवली आणि त्या कॉलेजमध्ये प्रवेश घेतला.   
                स्टीव मग त्याच्या कॉलेजच्या वर्षांबद्दल सांगण्यात रमून गेला! साक्षात अलिअक्बर खान ह्यांच्या समोर बसून शिकायची संधी नियतीने त्याला दिली होती. त्याबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करीत होता सारखा. 'तुला सांगतो आशय, अलिअक्बर खान ह्यांना सगळे प्रेमाने बाबा म्हणायचो.....बाबांनी आम्हाला अनेक राग शिकवले...पण त्यांची शिकवण्याची पद्धत अगदी आम्हाला खुलवणारी होती.आम्हाला साऱ्या स्वर-संगती समजल्या की नाही ह्याची काळजी ते घ्यायचे. आणि आम्ही काही विचारले की न रागावता उत्तर द्यायचे. पण ठरलेलं काहीच नसायचं....कधी म्हणायचे आज 'राग चंद्रनंदन' वाजवूया...ते वाजवायचे...आणि आम्ही त्यांच्या मागे-मागे!' मी हे अगदी आनंदाने ऐकत होतो. एकतर दूरदेशात कुणीतरी आपल्या संगीताबद्दल, आपल्या कलाकारांबद्दल बोलतंय हा आनंद....वर तोही एक अमेरिकन आहे ह्याने तो द्विगुणीत होत होता!
                 आणि अचानक स्टीवला एका  मैफलीची आठवण झाली. ' आमच्या कॉलेजमध्ये विख्यात सतारवादक विलायात्खन आले होते....त्यांची बाबांबरोबर जुगलबंदी होणार होती. आम्हाला ह्याची हूरहूर आधीच लागली होती. आमच्या कॉलेजात कुणीतरी एक अफवा पसरवली....विलायत खान हे तबल्याला किशन महाराज ह्यांना घेऊन येणार आहेत आणि बाबा अल्लारखा( झाकीर चे वडील)  ह्यांना तबल्याला बसवणार आहेत.......आमची तर झोप उडाली होती रे......एवढे मोठे वादक वर त्यांच्याबरोबर एवढ्यामोठ्या तबलावादकांची जुगलबंदी! आम्ही त्यादिवसाची उत्सुकतेने वाट बघत होतो! ( काय सुंदर अफवा होती ही.....अफवा उठवणारा किती रसिक असावा.....असा विचार मी करत होतो) पण ऐत्यावेळेला विलायत खान ह्यांनी अवतार सिंग हा तबलावादक आणला. बाबांनी देखील झाकीरला बोलावून घेतले! आणि जुगलबंदी काय रंगली ती! इथे स्टीवने त्या आठवणीत डोळे मिटले आणि माझ्याही डोळ्यासमोर माझ्या जन्माच्याही आधी झालेली मैफल आली! तो पुढे सांगू लागला, " दोघांनीही उत्कृष्ट वादन केले....पहिले पुरियाकल्याण ने सुरुवात झाली....नंतर यमन, मग बिहाग, मग तिलक कामोद...नंतर पिलू असे राग वाजवले! आणि शेवटची भैरवीची रागमाला तर काय उत्कृष्ट झाली.....४० मिंट चालू होती......आम्ही वेळ-काळ सोडून ऐकत बसलो होतो.....आम्ही नशीबवान रे...असा योग आमच्या आयुष्यात आला! विलायत खान हे घराण्याचा अभिमान तीव्रतेने मांडणारे होते....पण आमचे बाबादेखील कमी नव्हते...मी प्रथम बाबांना एवढे आक्रमक होताना पहिले होते तेव्हा! पण ही माणसे एवढी थोर.....बाबांनी तिलक-कामोद रागात एक अशी जागा घेतली की आमच्या आधी जर कुणी दाद दिली असेल तर ती विलायत खान ह्यांनी!
                   मी सुरुवातीला ज्या 'रेकॉर्ड' बद्दल लिहिले आहे ती हीच!
http://www.youtube.com/watch?v=m0oX6dy76Vw
            नंतर इतर विषय निघाले. 'मी झाकीरला तो १० वर्षांचा होता तेव्हा ऐकलं' ह्या वाक्याने मला कमालीचा हेवा वाटला त्याचा! स्टीवने अनेक भारतीय कलाकार जवळून बघितले होते. त्यामुळे त्यांच्या आठवणीत तो रमून जात होता! 'एन राजम च्या वायोलिन च्या मागे आम्ही कसे वेडे होतो, इथपासून ५ तास चाललेली भीमसेन जोशींची मैफल...सारे काही त्याला आठवत होते. गायकांमध्ये आमच्या आवडीत एकमत झाले - भीमसेन जोशी आणि कुमार गंधर्व! आणि अचानक त्याचे गुरु, 'बाबा',अली अकबर खान ह्यांच्या निधनाचा विषय निघाला. आणि स्टीव ने सांगितलेली ती गोष्ट मी कधीच विसरू शकणार नाही.
         " आशय, आम्हाला फार काळजी वाटत  होती बाबांच्या तब्बेतीची. पण त्यांचे स्वास्थ्य दिवसेन-दिवस खालावत चालले होते. त्यांचे वय देखील कमी नव्हते...८६ होते! आणि ज्यादिवशी ते गेले त्या दिवशी त्यांनी काय केले माहिती आहे? त्यांच्या मुलाला हार्मोनियम आणायला सांगितली,सूर धरायला सांगितला आणि राग दुर्गा गायला सुरुवात केली! आणि गाऊन झाल्यावर थोड्यावेळाने बाबा आपल्याला सोडून गेले. कलाकाराची शेवटची इच्छा काय रे शेवटी....गायचे....प्राण जाईपर्यंत! मला कॅलिफोर्नियाला जायचे होते...पण माझ्या 'weak  heart ' मुळे डॉक्टरांनी मला जायला मनाई केली. मी सारा दिवस रडून काढला!" आणि असं म्हणता म्हणता स्टीव माझ्यासमोर रडू लागला! शेजारचे लोक आमच्याकडे पाहत होते, पण त्याला त्याची परवा नव्हती. आपल्या गुरूबद्दल असलेल्या भक्तीमुळे आणि एका कलाकाराच्या आयुष्याचा अंत होत असलेला तो क्षण डोळ्यासमोर येऊन माझेही डोळे पाणावले!
                " ह्यापुढे माझ्यासमोर बाबांचा विषय काढू नकोस रे.....I  cannot control  my  tears ", असं हसत- हसत मला म्हणाला. नंतर मला माझ्या घरापर्यंत सोडलं आणि आपण 'टच' मध्ये राहूया अशी कबुली दिली.
                    नंतर मग आम्ही एकमेकांना 'फेसबुक' वर 'add 'केले आणि संगीताची देवाण-घेवाण सुरु झाली! त्याने काही चांगले ऐकले की तो मला द्यायचा, व तेच मी देखील करू लागलो. आणि थोड्याच दिवसात स्टीव हा 'कीर्तन' करतो हे कळले! त्याने लगेच मला त्या कीर्तनांना यायचे आमंत्रण दिले. ते कीर्तन मात्र एक विलक्षण अनुभव होता. एका 'योग शिकवणाऱ्या शाळेत'  ह्यांचा अड्डा जमायचा....अजूनही जमतो. स्टीव हा अनेक स्तोत्र संगीतबद्ध करतो.....गणपतीची, सरस्वतीची, रामाची  इ. त्यांना चाली मात्र पाश्चिमात्य पद्धतीने असतात. जमलेले सारे अमेरिकन लोक भक्तिभावाने गातात, हात जोडतात आणि आपल्या इथे टाळ्या वाजवतात तश्या  ते देखील वाजवतात! कधी कधी उच्चार मात्र नको ते अर्थ घेऊन येतात.....जसं की....दुर्गे  चं 'door gay '  होतं, सीताराम चं 'sita rum ' होतं! स्टीवला ह्याची जाणीव सुद्धा आहे. म्हणून मी त्याच्याबरोबर असताना त्याने मला लोकांचे उच्चार सुधारायला सांगितले होते. त्या लोकांबरोबर मी देखील गायलो. व तिथे माझी अमेरिकन संगीत वाजवणाऱ्या अनेक लोकांशी ओळख झाली, चर्चा झाली. एकूण खूप समाधानकारक अनुभव होता तो!                         
               ह्यावर्षी जेव्हा भीमसेन जोशी ह्यांचे निधन झाले तेव्हा स्टीवने 'फेसबुक' वर लिहिले देखील होते - The World  has lost  a  robust voice which will never  be  heard  again. Fortunate to have heard that live in my life. त्यानंतरचे कीर्तन त्याने भीमसेन जोशींना अर्पण केले! मला मात्र सारखा एकंच विचार मनात यायचा....' अमेरिकन कलाकार, भारतीय संगीत, भारतीय भक्तीभाव'....अजब आहे रे हा माणूस!
                 जसं जसं आमचं बोलणं वाढत गेलं तेव्हा स्टीव हा हिंदू धर्माबद्दल किती श्रद्धाळू होता हे मला समजलं. गणेश चतुर्थीला गणपतीची भक्ती करायचा, नवरात्रीला दुर्गेची भजनं म्हणायचा, दिवाळीला 'विश' करायचा! त्याला भारताबद्दल फार आपुलकी होती ती ह्याच्यातून दिसून यायची! अजून देखील तो 'फेसबुक' वर हिंदू देव-देवीं बद्दल  भक्तिभावाने लिहित असतो.
                   पण त्याचे भारताबद्दलचे प्रेम अजून एका गोष्टीत दिसून आले. आमच्या विद्यापीठाच्या संगीत विभागाने एका भारतीय सरोद वादकाचा कार्यक्रम आयोजित केलं होता. त्याचा प्रचार करण्याची जबाबदारी माझ्यावर सोपवली होती. मी अर्थात पहिले मानाचे आमंत्रण स्टीवलाच दिले! त्याने देखील ते आनंदाने स्वीकारले. कार्यक्रम छान झाला. दुसऱ्यादिवशी स्टीवने त्या कलाकाराला आपल्या घरी नेले....त्याला जेऊ घातले...त्याच्याशी गप्पा मारल्या, घरी त्याची मैफल ठेवली आणि त्याला मानधन देखील दिले! आणि दुसऱ्या दिवशी आपण 'फेसबुक' वर फोटो टाकतो तसा त्याने देखील टाकला होता  आणि - 'With an artist from India'  असं त्याखाली लिहिले होते!  आपल्याकडे 'पाश्चात्य' कलाकार आला की आपल्या इथली काही उत्साही पोरं कशी वागतील तसाच तो प्रकार होता!
                        एकदा असंच गमतीत त्याला म्हंटल, " काय उस्ताद स्टीव, कशे आहात?" त्वरित उत्तर आलं, " मला उस्ताद म्हणू नकोस आशय. माझ्यासाठी एकच उस्ताद .....आमचे बाबा." ह्यावरून त्याची भक्ती दिसून यायची!
                         अमेरिका सोडताना स्टीवला शेवटचा भेटायला गेलो! तेव्हा त्याने आवर्जून सांगितले होते. " आपण नशीबवान आहोत रे...आपल्याला भारतीय शास्त्रीय संगीत ऐकायला मिळाले....जे ऐकत नाहीत त्यांची मला दया येते. खूप मोठ्या आनंदाला ते मुकत असतात. त्यांना आता कळणार नाही काही. पण जेव्हा शांती हवी-हवीशी वाटेल तेव्हा ते आपो-आप आपल्या संगीताकडे वळतील, आपल्या योग ( yoga ) कडे वळतील. शेवटी काय, जगाची सुरुवात ह्या कालांवरून झाली आहे....शेवटी वर्तुळ पूर्ण होण्यासाठी लोकं पुन्हा इकडे वळतील. तू मात्र आपल्या ह्या कलांना सोडू नकोस!"
अमेरिकन असूनसुद्धा ह्या कलांना 'आपलं' म्हणणारा स्टीव अजून माझ्या लक्षात आहे.  त्याने सांगितलेलं अर्थात मी पाळतोय . म्हणूनच ती 'रेकॉर्ड' ऐकत असताना स्टीवची प्रकर्षाने आठवण झाली!   

'स्टेसी' - माझी अमेरिकेतील मैत्रीण

अमेरिकन माणूस हा पटकन कुणाशी बोलत नाही. पण एकदा त्याला, किंवा तिला, तुमच्या चांगल्या असण्याबद्दल खात्री पटली की त्यांची कळी खुलते. मग ते तुमच्याशी अगदी मनमोकळ्या गप्पा मारतात. त्यांना तुम्ही हवे-हवेसे वाटता...तुमच्याशी सारखं काहीतरी 'share ' करावेसे वाटते.
बाकी 'कायद्याच्या' साच्यात अडकलेल्या ह्या जीवनपद्धतीत आपुलकी सुद्धा 'लीगल' आहे की नाही असाच शोध घेणारी ही माणसं! त्यामुळे एकमेकांवर  विश्वास हा कमीच. पण ह्या साच्यात भावना कुठेतरी दडून बसतात आणि मग अचानक एका  विश्वास ठेवण्या-लायकीच्या माणसासमोर प्रकटतात! अशा ह्या 'साच्यात' दोन वर्ष वावरताना मला ती भेटली. आणि तिच्यासाठी 'विश्वास ठेवण्या-लायकीचा' होतो मी! तिचे नाव स्टेसी.
आमच्या विद्यापीठाच्या bachelors शाखेत ती शिकत होती. तिचा विषय होता biology ,जो माझा masters  चा देखील विषय होता.

खर्च जमवावा आणि अनुभव घ्यावा म्हणून मी शिकता-शिकता विद्यापीठाच्या 'बुक स्टोर' मध्ये काम करायचे ठरवले. ठरवले म्हणणे तसे चुकीचे...कारण प्रत्येकाला तसे करावेच लागते. ह्याच 'बुक स्टोर' मध्ये मला अनेक चांगले अनुभव तर आलेच पण अमेरिकन 'सामान्य माणूस' सुद्धा जवळून बघायला मिळाला.इथेच माझी आणि स्टेसीची प्रथम भेट झाली. खांद्यापर्यंत सोडलेले सुंदर सोनेरी केस, गालांवर किंचित नैसर्गिक लाल रंग, बेताची उंची, मुलींना शोभेल एवढीच रुंदी व सदैव हसरा, पांढरा शुभ्र चेहरा! कामाच्या पहिल्या दिवशी, मी माझ्या 'locker ' मध्ये सामान ठेवत असताना ही माझ्या बाजूच्या locker मध्ये तिचे सामान ठेवत होती. ( आमचे दोघांचे lockers  बाजू-बाजूला ठेवल्याबद्दल नियतीचे आभार! :D  ) अमेरिकन रीत असल्यामुळे आणि
शेजारी सुंदर मुलगी असल्यामुळे मी उद्गारलो . "शुभ प्रभात! कसं चाललंय?" " एकदम मजेत...आज माझा पहिला दिवस आहे", ती म्हणाली. आमच्या बोलण्याने वेग पकडला. तेव्हा उन्हाळा असल्यामुळे 'आज किती उकडतंय' हे आलंच त्यात! ( ह्या अमेरिकन लोकांना 'तापमान' ह्या विषयावर अनेक तास बोलता येईल!) आलेली पुस्तकं तपासायची, त्यांच्या विषयाप्रमाणे एकत्र करायची व त्यांना 'shelf ' मध्ये लावायची हे आमचे दोघांचे काम होते. त्यामुळे साहजिकच बोलणं होत असे. पण ह्या जोरावर 'मैत्री' व्हावी असं म्हणायला ती भारतीय नव्हती. :)
एकदा असंच काम करत असताना कुणीतरी मला विचारलं, " काय रे, तुमच्याकडे असाच उकाडा असतो का रे?" ( टेक्सास मध्ये प्रचंड उकडतं!) त्या व्यक्तीला मी भारतीय आहे हे माहिती होतं. स्टेसीला ह्या गोष्टीचे फार आश्चर्य वाटले. " तू भारतावरून, एवढ्या लांबून, इकडे शिकायला आलास! दाट इज कूल! मी भारताबद्दल ऐकून आहे.....एकदा कधीतरी जायचे पण आहे. पण भारत सुरक्षित आहे का?" ह्या अनपेक्षित प्रश्नांनी माझे लक्ष वेधून घेतले. " तू भारतात येऊ शकतेस....इट इज सेफ ...डू नॉट वरी." मी तिला जणू आमंत्रणच देत होतो. माझ्या सुदैवाने तिला भारतात केवळ हत्ती, घोडे आहेत असे वाटत नव्हते! तिच्यामते भारत एक प्रगतीशील देश होता आणि त्यामुळे उत्सुकतेच्या भावनेने ती भारताबद्दल विचारात होती. कुठे कुठे तिने काय वाचले होते ह्याचा माझ्याकडून खुलासा करून घ्यायची.  तिच्या वर्गात अमेरिकेत वाढलेले भारतीय लोक होते पण खास भारतातून आलेला तिच्या पाहण्यात मी एकटाच होतो!
"तुला तुझ्या घरच्यांची आठवण येत नाही का रे? तुला इकडे कंटाळा येत असेल ना?" काम करताना एकदा अचानक तिने मला हा प्रश्न विचारला. मी अर्थात पहिल्या प्रश्नाचे उत्तर होकारार्थी दिले. पण मला इकडे कंटाळा येत नाही असं कळल्यावर तिने प्रचंड आश्चर्य व्यक्त केले! मग तू दिवसभर काय करतोस, घरी कधी बोलतोस, खाण्या-पिण्याचं काय करतोस, 'पार्टी' करतोस की नाही ह्या अनेक प्रकारच्या  प्रश्नांना मला सामोरे जावे लागले. पण तिच्याशी बोलायला मजा वाटायची. ह्याचे मुख्य कारण म्हणजे तिच्यातला साधेपणा. साधारण आपल्याकडे बोलले जाणारेच विषय आमच्या बोलण्यात येत. शेवटी इकडची काय आणि तिकडची काय, सामान्य माणसं सारखीच!
दिवस भर-भर चालले होते. बुक स्टोरची नोकरी संपली होती. बरीच लोकं परवडत नसल्यामुळे त्यांनी सर्व विद्यार्थ्यांना तात्पुरती सुट्टी दिली होती. त्यामुळे स्टेसीशी काहीच संपर्क नव्हता. बुक स्टोरचे बाकी लोक अधून मधून भेटायचे, थोडी औपचारिक विचारपूस होयची आणि मग आम्ही आपापल्या वाटा चालू लागायचो.
एकदा रात्री असाच कपडे धुण्यासाठी घराबाहेर पडलो.( होय! अमेरिकेत जर तुम्ही भाड्याच्या घरात राहत असाल, तर सर्व भाडेकरूंसाठी एक 'laundry  machine  असतं. तिथे नंबर लाऊन कपडे धुवायचे असतात) कपडे 'washing ' करणाऱ्या यंत्रात टाकले, यंत्र सुरु केले आणि मागे वळलो. बघतो तर काय.... कपडे हातात घेऊन दारात स्टेसी उभी! " तू इथे कसा? तू इकडेच राहतोस का?" तिने मला विचारले. "ग्रेट! कधी पाहिलं नव्हतं तुला इकडे", मी उद्गारलो. " एनीवेज,आपण बुक-स्टोर सोडल्यावर भेटणं कठीण होतं. नालायक लोकं, आपल्याला जास्त तास दिले नाहीत कामाला. आधीच सांगायला पाहिजे होतं ना, डॉलर्स पण कमी देत होते. म्हणून मी बाहेर नोकरी करते. तू कुठे काम करतोस?"
संभाषणाच्या गाडीचे रूळ 'पगार' ह्या स्थानकावर जेव्हा येतात, तेव्हापासून ती गाडी पुढे भयंकर वेगाने आणि उत्साहाने पळू लागते!  " मी अमेरिकेत राहत नाही, त्यामुळे मला बाहेर काम करायला परवानगी नाही", मी उत्तरलो.( बाहेर ह्याचा अर्थ विद्यापीठाच्या हद्दीच्या बाहेर) "काय सांगतोस!  मग तू खर्च कसा भागवतोस?" तिने आश्चर्याने विचारले. मी नोकरी शोधत असल्यामुळे पुढे काही बोललो नाही.
त्यानंतर स्टेसी अधून-मधून भेटू लागली. आमच्या laundry room  च्या बाजूला बसायला छोटीशी जागा होती. ती मला बऱ्याच वेळेला तिकडे फोन वर बोलताना दिसायची. मला बघून हात करायची किव्हा कधी कधी येऊन बोलायची.  इकडचे तिकडचे प्रश्न विचारायची. नोकरी मिळाली का नाही ह्याची चौकशी करायची. अधून-मधून भारताबद्दल देखील विचारायची. मी पण थोडीफार उत्तरं देऊन निघून यायचो. दरम्यान मी एका मोटेल मध्ये रात्रपाळी करू लागलो होतो. 'तसल्या' नोकऱ्या करायला आम्हाला परवानगी नव्हती आणि म्हणून मी कुणा अमेरिकन माणसाला त्याची दाद लागू देत नव्हतो. आणि म्हणून मी नोकरी करतोय ह्याची स्टेसीला देखील कल्पना नव्हती.
एकदा नाताळच्या आदल्या दिवशी मी laundry  room  कडे गेलो असताना मला स्टेसी तिकडे दिसली. संध्याकाळची वेळ होती. त्यांनतर मला मोटेल वर जायचे होते. स्टेसीला नाताळच्या शुभेच्छा दिल्या व तिनेदेखील त्या मला हसत हसत परत दिल्या.
"मग, काय करणार नाताळच्या निमित्ताने?" मी एक सहज प्रश्न केला. स्टेसीचा चेहरा पडला  व ती मला सांगू लागली. " मी क्रिसमस असून घरी जाऊ शकत नाही.....मागच्यावर्षी पण नाही जाऊ शकले. डॉलर्सचा प्रॉब्लेम आहे रे....खर्च इतके वाढले आहेत.....मी काम करते तिकडे जास्त डॉलर्स पण मिळत नाही. मला माझ्या आईची खूप आठवण येते. माझे बाबा इराकला आहेत....युद्ध आहे ना!"
" म्हणजे, तू कुठे राहतेस?" मला अपेक्षित होतं की ती माझ्याच शहरात राहत असेल आणि रोज कॉलेजला यायचं तसं येत असेल.
" मी वर्जिनियाहून आले आहे. मी इकडे नाही राहत. आम्हाला टेक्सास स्वस्त पडतं रे. म्हणून मी मागच्या जुलैमध्ये इकडे शिकायला आले. तेव्हा मला नोकरी नव्हती. सारे डॉलर्स आई पाठवायची. पण नंतर ते महाग जायला लागले. घरचे भाडे, सगळ्याचे इंश्युरंस , वेगवेगळे कर भरणे ह्यात मला डॉलर्स पाठवणं कठीण होऊ लागलं. म्हणून मी इकडे नोकरी पत्करली. पण तुला माहिती आहे ना, आपल्याला बुक स्टोर मध्ये किती पगार मिळायचा....ते नुसतं काम करून घ्यायचे. म्हणून मी नोकरी बदलली. पण परिस्थिती तशीच आहे....काही उरत नाही. मागच्या वर्षी मी काही 'गिफ्ट' पाठवू शकली नाही माझ्या आईला....ह्यावर्षी देखील डॉलर्स नाही. मला बाबांना इराकला पण 'गिफ्ट' पाठवायचे आहे....पण काय करू.....इट इज नॉट इसी....आय मिस माय फादर सो मच!"              
स्टेसी हे सगळं शांतपणाने सांगत होती. डोळ्यात पाण्याचा एक थेंब नाही, उगीच हातवारे नाही, आवाज चढवलेला नव्ह्ता किंवा उगीच भावनात्मक दबलेला नव्ह्ता. तिच्या वागण्यात खूप 'maturity ' दिसत होती. परिस्थिती ही अशी आहे आणि  त्याच्याप्रमाणे आपण जगायचे आहे, ह्याची तयारी होती. मी भारताहून जरी आलो असलो, तरी तिची परिस्थिती बऱ्यापैकी माझ्यासारखीच होती.....आई-वडिलांपासून लांब, परिवारापासून लांब.
"मग तू वर्जिनियाला कधी जाणार?" मी विचारलं. खरं तर ह्या प्रश्नाचं एकच उत्तर होतं...डॉलर्स जमल्यावर. पण मला संवाद पुढे ढकलायचा होता. एक तर एवढी सुंदर मुलगी आपल्याशी बोलते आहे ही भावना तर दुसरीकडे एक नवीन कथा ऐकण्याची संधी. मला दोन्ही हवं होतं! "माहिती नाही रे.माझ्याकडे डॉलर्स जेव्हा येतील,जेव्हा साठतील तेव्हा मी ठरवीन. आजच मी माझ्या आजोबांशी बोलत होते.त्यांना पण माझी खूप आठवण येते. पण बिचारे इकडे येऊ शकत नाही.त्यांना जे पेन्शन मिळते त्यात त्यांना इकडे यायचा विमान प्रवास परवडत नाही. यु नो? मी त्यांची लाडकी नात आहे.मी बाळ होते तेव्हा माझे आजी-आजोबा ४ महिने राहिले होते आमच्याकडे. तेव्हापासून त्यांचा माझ्यावर जीव आहे."
हे सगळे मला नवीन होते. आम्हाला भारतात अमेरिकेबद्दल काय सांगितले
जाते? अमेरिकेत नात्यांना काहीच किंमत नाही.मुलं मोठी झाली की आई-वडिलांना विचारत  नाहीत. ( हे असं सांगण्यात अमेरिकेत गेलेल्यांपेक्षा न गेलेल्या लोकांची संख्या जास्त असते म्हणा! ) पण इथे तर, भारताप्रमाणे आजी-आजोबांचा नातवंडांवर जीव आहे. देश कुठलाही असो....सामान्य माणसं सारखीच की!
त्याचवर्षी मी भारतात जाऊन आलो होतो ह्याचे तिला फार कौतुक होते. त्या दिवशी तिने मला विचारले. " तू भारतात जाऊन आलास...कमाल आहे तुझी....एवढा खर्च कसा काय मानेज केलास?" तिच्या ह्या प्रश्नाने मात्र मला थोडे खजील झाल्यासारखे झाले. मी तिकिटाचे अर्धे पैसे घरून मागवले होते ह्याची तिला दाद नाही लागू दिली मी!
कुठे राहतात तुझे आजी-आजोबा?" मी विचारले. "वर्जिनियालाच का?"
"नाही रे. ते तर कॉलोरेडोला असतात. ते मला नेहमी म्हणतात, फोन वर बोलण्यात फक्त कृत्रिम मजा येते, तुला समोरासमोर बघावेसे वाटते, त्यात खरा आनंद आहे. आता आठ वर्ष झाली, मी त्यांना बघितले  नाही.जे काही बोलणं होतं ते फोनवरूनच!"
मी तिची अवस्था समजून घेण्याचा प्रयत्न करत होतो. त्या किंचित अंधुक वातावरणात तिने कानात घातलेला 'दागिना' ( दागिनाच म्हणतात ना हो?) चमकला आणि ती अधिक सुंदर दिसली! मग ती स्वतःच्या बाबांबद्दल सांगू लागली.
मी विषय काढलाच नव्ह्ता. तिला मात्र सगळं सांगावसं वाटलं. अमेरिकेत जीवन हे 'यंत्रसंस्कृती'शी मैत्री केलेलं. त्यामुळे कुणाला-कुणाशी बोलायला वेळ नसतो. आणि ऐकून घेणारे कुणी भेटले तर मग विचारांचे धरण फुटते आणि माणूस असा बोलका होतो.
" इराकचे युद्ध सुरु झाल्यापासून माझे बाबा तिकडेच आहेत. महिन्यातून एकदा फोन करतात. कधी कधी उशीर होतो.पण आम्हाला आता त्याची सवय झाली आहे. कधी कधी आम्ही त्यांना काही पाठवतो.मागच्यावर्षी त्यांनी मला एक 'फर'चा कुत्रा पाठवला होता. मला soft toys  खूप आवडतात! .मी तो माझ्याबरोबर इकडे घेऊन आले आहे. पण मला माझे बाबा हवे आहेत, काही वर्षांनी माझे लग्न होईल....तेव्हा मला ते इकडे हवे आहेत. लोक का युद्ध करतात रे? It  seperates  families !"
तिचा मुद्दा हा आम्हा सर्वांचाच मुद्दा आहे की! राजकारण्यांच्या स्वार्थापायी जगाचे नकाशे बदलत आले आहे, बदलत चालले आहेत आणि अजून किती दिवस बदलतील काही कल्पना नाही. पण तिच्या जिद्दीबद्दल माझ्या मनात कमालीचा आदर उत्पन्न झाला. अंदाजे वीस वर्षाची ही मुलगी....कमालीच्या आत्मविश्वासाने एकटी राहत होती.आठ वर्षांपासून आजी-आजोबांना बघितले नव्हते....बऱ्याच वर्षांपासून बाबांना बघितले नव्हते....आई अनेक मैलांवर दूर राहत होती...तरीही हिचे धैर्य खचले नव्हते.  मी दहावीची परीक्षा देत होतो त्यावेळी 'बुश' ने अमेरिकन सैन्य इराकला पाठवले होते. आता मी दहावी झाल्याला सात वर्ष झाली. सात वर्षांपासून तिला आपल्या बाबांना बघता आलं नव्हतं. ' आपण आपल्या बाबांना परत कधी बघू का' असा विचार तर तिच्या मनात येत नसेल ना .....जाऊ दे , मी हा विचार करणंच सोडून दिलं!
त्यानंतर स्टेसी अधून-मधून भेटायची...कधी लायब्ररीत तर कधी खायच्या ठिकाणी.थोडं बोलणं होयचं.मी नंतर भारतात कधी जाणार ह्याची मात्र ती आवर्जून चौकशी करायची. कधी कधी आई-वडिलांबद्दल देखील विचारायची. मी अमेरिका सोडताना तिला भेटायची इच्छा होती पण बऱ्याच दिवसांपासून ती काही दिसली नाही. कदाचित ती वर्जिनियाला जाऊ शकली असेल ह्या आनंदात मी भारतात परत आलो. आश्चर्य म्हणजे ती फेसबुक पण वापरात नाही. त्यामुळे तिथे सुद्धा 'contacted ' राहणं अवघडच!
परवा कुठेतरी पेपरात वाचले की अमेरिकन सरकार हळू-हळू इराक आणि अफ्घानिस्तानातून  सैन्य कमी करणार आहे. लगेच स्टेसीची आठवण झाली. तिला तिचे बाबा भेटू देत ह्याची देवाकडे प्रार्थना केली. माझ्यापेक्षा वयाने लहान आणि डिग्रीने देखील लहान असूनसुद्धा कमालीचे धैर्य शिकवणारी माझी ही मैत्रीण तिच्या परिवारासकट खुश राहो अशीच अशा व्यक्त करतो. बाकी मिनटा-मिनटाला बदलणाऱ्या ह्या जगात आशाच व्यक्त करू शकतो आपण!
आपली  भारतीय संस्कृतीच  सर्वश्रेष्ठ आहे असं मानणाऱ्या लोकांची संख्या काही कमी  नाही. पण शेवटी देश कुठलाही असो,धर्म कुठलाही असो, सामान्य माणूस हा सारखाच! आपल्याकडे मूल झालं की स्त्री आपल्या आई-वडिलांकडे  जाते.....इथे फरक एवढाच सूक्ष्म की आई-वडील ( स्टेसी चे आजी-आजोबा) आपल्या मुलीकडे राहायला आले होते!

Image Credits:  http://www.protodepot.com/archive/2008_01_01_archive.html

Violence

         I was in the sixth grade when I encountered this experience. Myself and my cousin sister were traveling with our grandparents from Wai to Satara. It was a packed 'State Transport' bus which was to take us to our destination. If my memory supports me, we were on the 3rd seat from the last. And while the bus was about to make a move, I heard a guy on the very last seat utter some unclear words. It then appeared that he was referring to the guy sitting on the seat parallel to ours. And within no time this guy from the parallel seat of ours got up, took his 'chappal' in his hand and started hitting the uttering guy!

                I could not believe my eyes then! Violence, according to me, was limited to Bollywood movies! But to see a weak and a helpless guy getting insulted in front of a crowd was intolerable! It then appeared that the uttering guy was drunk. But everybody was in a mood to teach him a lesson (!). The bus left Wai and was on its way to Satara. There is this scattered countryside on the way. The bus conductor asked the driver to stop the bus at a place where there was no human population visible. The bus stopped. The drunk guy ( the guy who was uttering..) was pulled out of the bus by almost everyone. My grandparents pleaded the people not to beat the guy....but no one was in a mood to stop. They all beat the guy black and blue, broke his equipments, tore his shirt and left him stranded on that deserted countryside. The only thing I remember after this was me crying all the way towards Satara. Those tears were not out of fear, but out of anguish! I cannot stand a strong overpowering a weak....I cannot stand violence!

                      And violence still continues to raise its ugly head in our society! People are so impatient that 'collar grabbing' has become a common thing to do! This is coupled with the fact that Bollywood movies show violence as a cool thing and hence we move to the extent of justifying violence. No one is sensitive in such a situation. Why couldn't anyone in that bus think of tolerating the nuisance of a drunk person? Didn't they feel anything when he was left stranded on the road? And what was the need to break his equipments and tear off his shirt? Questions like this continue to haunt me even now!

                    Frustration is a single reason why people react violently. In this world where we live in a cycle of 'earning and spending', with 'savings' taking an unwilling back seat, frustration goes hand in hand with the daily sunshine! But this violence is not physical violence alone. An insult or a taunt is a sign of psychological violence. A public abuse also joins the latter category.   

                     But there are certain psychological consequences of violence. Firstly, it breeds violence within you. And secondly, you are desperate to express it. A police inspector abuses the police constable every day. The frustration the former encounters through his seniors is expressed in the form of a psychological violence towards the constable. The constable's mind now breeds violence and he expresses it in the form of a 'physical violence' by beating his wife or children! Call it an extension of the exploitative society or call it a consequence of it. But violence is a part and parcel of the society that boasts of winning its independence through 'ahinsa'.  

                   But why only the police department? Every department in this country - through the shadows of 'corporate culture' - experiences violence! Corporate culture, I am afraid is run by the 'rich people', for the 'rich people', through the 'middle class' people! There is no inclusion of the lower economic strata of the society in this entire 'culture'! The rich aim for their targets and pressurize the middle class to achieve them; but frustration breeds in this attitude. The middle class in frustrated to see the rich plundering all the facilities, while they are left stranded traveling in public transport. But the middle class have the lower class to pass on their frustration. And the frustration pyramid is built up. Violence stems up in our mind this way. And the drunk person in that bus became the reason for it to erupt!

                      Demands, dominance, insult, 'out of the way' expectations, shouts is what is responsible for this individual violence.

                   But violence in our country has transcended the individual levels to enter the societal levels as well. The Naxal violence in the eastern and central India, the violence in Jammu and Kashmir and the communal violence in the country has proved that frustration has penetrated through communities! The root of all frustrations here is the economic frustration! The lower classes are given the glimpse of money and asked to riot; and they do riot with a hidden glee of damaging stuff which they can never perhaps earn and buy! This poverty is painted with religious, regional or the linguistic pictures! But the inherent reasons of violence here remain poverty. 

                       Yet poverty is not the only reason for the spate of violent attacks in the country. I thought over this when I read about the Naxals in the states of West Bengal, Chhatisgarh, Madhya Pradesh and parts of extreme eastern districts of Maharashtra. Here, the reasons of violence extend from poverty to indignation. Indignation due to various reasons! Imagine when you see your wife or daughter being beaten or raped by a police officer and you could do nothing in response! Imagine your situation when you are insulted or hit in front of all others! Imagine someone abusing you in front of everyone! Someone not paying you for your work!  The Naxal atttacks which we have seen are a repercussion of the treatment the people have been receiving from the government officials for years! This coupled with the fact that they have no developmental activity in their region for decades. In this case, violence is the result of unending exploitation, insult, oppression, poverty and most importantly - indignation! The Middle Class population sees only the attacks by the Naxals, but fails to see why they attack the government machinery! Has the anger in them resulted in boycotting everyone who is a government representative? 'Nationalism' was no value here! But we are breaking the society somewhere by not treating them properly.

                            The way the two 'economic classes' react to violence is a branched topic. The rich class is not bothered to look at it as they are busy in the four walls of their house and their life is in the four windows of their car. But the way the middle class looks at violence is a matter of concern. This is the class that craves for a 'settlement.' This is because their life is a balance of earning and spending. This class is so engrossed in attaining a level of comfort for themselves or for their coming generation, that they hardly turn an eye to the violent happenings elsewhere! To this class, development of the country is the sole objective! While development for the rich class is not a matter of concern, for the very poor it is the distant reality! 

                           There were riots in one of the rapidly developing Indian state. The CM of the state is accused of encouraging rioters in order to suppress a certain community and hence walk the stairs of power! The biggest praise for the CM because of the development is from the middle class community. This is the class which stresses the fact that riots should be forgotten and was a 'sad part' in the state's history. But this class was nowhere seen during the riots, This class had confined itself to the four walls of their apartment during those dark days. And it will still do so in case of a riot. But the people affected during the riots have a different experience altogether! Some of them have seen their parents getting killed, while some of them saw their children. Some people have gulped the anger of seeing their wife getting raped in front of a mob whereas some of them have seen raw murder through their eyes! But the middle class is not concerned about them! They do not know that development cannot solve the anger and indignation of riot affected community!  

                    This is not only the story of that state! Be it a temple-mosque issue or issues in Jammu and Kashmir or even the violent  issues after our Prime Minister was shot dead! The middle class wants to forget it, the rich class in not affected by it whereas the 'affected class' cannot forget it! 

                         And yet  people continue to claim that they are sensitive! We shed virtual tears on the social networking websites. But how many of us have the humanitarian attitude to the people affected at the ground level? Can we compromise on development for all inclusive social justice?We have to shed off political party ideologies, religious ideologies, class attitude, linguistic issues to feel for that suffered common man! Because at his level, there is no religion, no language, no ideology, or even nationalism; for he has only one thing to ponder on - how to get two meals a day for himself and for his family!